Przypisy

arkebuz — dawna ręczna długa broń palna, używana od XV do pocz. XVII w.; wyparta przez muszkiet, który początkowo był jej cięższą wersją. [przypis edytorski]

arkebuz — dawna ręczna długa broń palna, używana od XV do pocz. XVII w.; wyparta przez muszkiet. [przypis edytorski]

arkebuz — ręczna broń palna używana w XV–XVIII w., następca samopału a poprzednik muszkietu. [przypis edytorski]

Arkejsjada ród — Arkejsjos był dziadkiem Odyseusza. [przypis edytorski]

Arkejsjos — syn Zeusa i ziemianki Euryodii, ojciec Leartesa i dziadek Odyseusza. [przypis edytorski]

Arkona — główny gród obronny zachodniosłowiańskich Ranów; ośrodek kultu słowiańskiego boga Świętowita; po zniszczeniu w 1125 Radogoszczy Arkona stała się najważniejszym miejscem kultu religijnego Słowian nadbałtyckich. [przypis edytorski]

Arktos — Wielka Niedźwiedzica. [przypis edytorski]

ark — tu: łuk (jako element architektoniczny). [przypis edytorski]

ark — tu: łuk. [przypis edytorski]

Arktur — najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Wolarza, czwarta co do jasności na nocnym niebie. [przypis edytorski]

Arktur — najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Wolarza. [przypis edytorski]

Arktur — najjaśniejsza gwiazda w konstelacji Wolarza (Bootesa); w starożytności przypi­sywano jej wielki wpływ na pogodę. [przypis edytorski]

Arktyk a. Ocean Arktyczny — najmniejszy, najpłytszy i prawdopodobnie najmłodszy ocean na Ziemi, oblewający biegun północny w Arktyce. [przypis edytorski]

arkuariusz (z łac. arcuarius) — łucznik, strzelec. [przypis edytorski]

Arkuszerka (gw.) — akuszerka, kobieta odbierająca porody. Nazywana często babką, cieszyła się w społeczności wiejskiej wielkim uznaniem ze względu na nadzwyczajne umiejętności. [przypis edytorski]

arkuszów — dziś popr. forma: arkuszy. [przypis edytorski]

Arkwright, Richard (1732–1792) — angielski wynalazca i przedsiębiorca; w 1769 zbudował przędzarkę do bawełny, a w 1775 zastosował do niej napęd wodny, co zapoczątkowało rozwój przemysłu włókienniczego. [przypis edytorski]

arlecchino (wł.) — arlekin, postać błazna we włoskiej commedia dell'arte, występująca w czarnej masce i kostiumie zszytym z kolorowych trójkątów albo rombów. [przypis edytorski]

arlekin, karahez, pietruszka i pulcinello — postaci z teatru kukiełkowego bądź obwoźnego. [przypis edytorski]

Arlekin, Kolombina — postać postać sprytnego, zakochanego sługi z commedia dell'arte oraz jego wybranki serca, usługującej młodym damom. [przypis edytorski]

Arlekin — postać błazna we włoskiej commedia dell'arte, występująca w czarnej masce i kostiumie zszytym z kolorowych trójkątów albo rombów. [przypis edytorski]

Arlekin — postać sprytnego, zakochanego sługi z commedia dell'arte z końca XVII wieku. [przypis edytorski]

arlekin — postać sprytnego, zakochanego sługi z komedii dell'arte. [przypis edytorski]

arlekin — postać zakochanego sługi z komedii dell’arte. [przypis edytorski]

arlekin — postać zakochanego sługi z komedii dell'arte. [przypis edytorski]

arlekin — postać z komedii dell'arte. Sprytny sługa, który oszukuje swojego pana na wiele przemyślnych sposobów, zawsze uwikłany w wątek romansowy. [przypis edytorski]

arlekin (wł.) — postać sprytnego i zakochanego sługi z commedia dell'arte z końca XVII wieku. [przypis edytorski]

arlekin (wł.) — postać sprytnego i zakochanego sługi z commedia dell'arte z końca XVII wieku. [przypis edytorski]

Arlekin (z wł.) — postać sprytnego i zakochanego sługi z commedia dell'arte z końca XVII wieku. [przypis edytorski]

Arlekin (z wł.)— postać sprytnego i zakochanego sługi z commedia dell'arte z końca XVII wieku. [przypis edytorski]

Arles, une cité de vie intérieure, où rien n'est vulgaire, rien banal… (fr.) — Arles, miasto życia wewnętrznego, gdzie nie ma nic wulgarnego, nic banalnego (pierwsze z określeń pochodzi z powieści Barrèsa Jardin de Bérénice (Ogród Bereniki, 1891). [przypis edytorski]

arlezjańska — z miasta Arles w Prowansji. [przypis edytorski]

armada (daw.) — flota wojenna. [przypis edytorski]

Armada, Wielka Armada (hiszp. Grande y Felicísima Armada) — słynna wielka flota wojenna wysłana w 1588 przez króla hiszpańskiego Filipa II na podbój Anglii, zniszczona przez burzę oraz ataki szybkich, lekkich okrętów angielskich. [przypis edytorski]

armada — wielka flota wojenna; także: duża grupa statków. [przypis edytorski]

Armand de Montriveau — postać z Komedii ludzkiej Balzaca, generał, dawny żołnierz napoleoński, historia jego miłości do Antoniny de Langeais jest motywem powieści Księżna de Langeais. [przypis edytorski]

Armand Falières (1841–1931) — prezydent Francji w latach 1906-1913; wprowadził rozdział kościoła od państwa. [przypis edytorski]

armata (daw.) — uzbrojenie. [przypis edytorski]

armata kolejowa „Dora” kalibru 800 mm —Właśc. 80 cm Kanone5 (Eisenbahn) „Schwerer Gustav”. Działo to powstało w 1942 roku. Niemieccy żołnierzy dali mu przydomek „Dora”. Warto nadmienić, że Niemcy eksperymentowali z jeszcze większymi stacjonarnymi działami, którym nadali kryptonim Vergeltungswaffe-3. Długość lufy miała wynosić 120 metrów, a zasięg ognia kilkadziesiąt kilometrów. V-3 przygotowywano z myślą o ostrzale Londynu ze stanowisk na wybrzeżu północnej Francji. Na przełomie 1944–1945 roku Niemcy ostrzeliwali Luksemburg dwoma działami wyposażonymi w lufy długości 45 metrów. Nie wykazały one wielkiej skuteczności wziąwszy pod uwagę poniesione nakłady. Wszystkie projekty dział takich jak „Dora” czy V-3 były przejawem nieekonomicznego gigantyzmu, który uwidaczniał się w licznych projektach militarnych III Rzeszy. [przypis edytorski]

armata manu (łac.: uzbrojoną ręką) — zbrojnie. [przypis edytorski]

armata (starop.) — tu: armada, flota. [przypis edytorski]

armata (starop.) — tu: flota. [przypis edytorski]

armata — tu: artyleria, armaty. [przypis edytorski]

armator — właściciel okrętu. [przypis edytorski]

armator (z łac. armo: uzbrajam, wyposażam) — daw.: właściciel statku, który na własny koszt uzbraja go i wyposaża, na swoje potrzeby lub w celu wynajęcia; także: dostawca okrętowy, zaopatrujący statek w zapasy na czas żeglugi; dziś: ktoś, kto eksploatuje własny lub cudzy statek. [przypis edytorski]

Arma tua fulgent, sed non hic ossa quiescunt, Divae memoriae miles, o Zawisza niger! (łac.) — Herb lśni na twojej tarczy, lecz nie tu spoczywają kości, rycerzu świętej pamięci, Zawiszo Czarny! (epitafium napisane w XV w. przez Adama Świnkę, sekretarza króla Władysława Jagiełły). [przypis edytorski]

armatura (daw.) — uzbrojenie. [przypis edytorski]

armatura (daw.) — zbroje; uzbrojenie. [przypis edytorski]

armatura — ogół pomocniczych elementów instalacji technicznej; wyposażenie, osprzęt. [przypis edytorski]

armatura — pomocnicze elementy w konstrukcji urządzenia; uzbrojenie, wyposażenie; plastyczna ozdoba broni. [przypis edytorski]

armatura — tu konstrukcja podtrzymująca a. podpierająca coś. [przypis edytorski]

armaty dwunastofuntowe — dawniej kaliber armat podawano w jednostkach ciężaru wystrzeliwanej kuli; funt to ok. 0,5 kg. [przypis edytorski]

Armeńczyk — dziś Armeńczykami nazywa się obywateli Republiki Armenii, bez względu na ich pochodzenie, podczas gdy członków narodu, żyjącego nie tylko w tym państwie, nazywa się, zgodnie z tradycją, Ormianami. [przypis edytorski]

Armenia — kraina na południe od Kaukazu, w I w. n.e. odgrywała istotną rolę w rywalizacji między Rzymem a Partami. Armenia właściwa obejmuje dzisiejszą Armenię, a także tereny dzisiejszej wsch. Turcji. [przypis edytorski]

armia italska — tu: Armia Italii, armia francuska stacjonująca na granicy włoskiej i biorąca udział w walkach w samych Włoszech; w 1796 naczelne dowództwo tej armii objął generał Napoleon Bonaparte, który poprowadził zwycięską kampanię włoską, pokonując Austriaków i Sardyńczyków, wskutek czego rozpadła się pierwsza koalicja antyfrancuska. [przypis edytorski]

Armia Ludowa (AL) — konspiracyjna organizacja zbrojna utworzona przez komunistyczną Polską Partię Robotniczą 1 stycznia 1944 r. na bazie działającej od 1942 r. Gwardii Ludowej. Jej oddziały walczyły w powstaniu warszawskim w sojuszu taktycznym z AK, prowadziły również działania partyzanckie na terenie GG (głównie w centralnej i wschodniej Polsce). Dowódca AL był Michał Rola-Żymierski. Liczebność AL Jest przedmiotem sporów wśród historyków, najczęściej przyjmowane szacunki to 30–50 tysięcy żołnierzy. [przypis edytorski]

Armia Pracy a. Organizacja Todt — stworzona przez Fritza Todta paramilitarna organizacja, która w latach 1938–1945 zajmowała się budownictwem obiektów wojskowych (np. Linia Zygfryda, Wał Atlantycki); miała własne obozy pracy, zatrudniała także więźniów obozów koncentracyjnych. [przypis edytorski]

Armia Sambry i Mozy — jedna z najbardziej znanych armii francuskich okresu Rewolucji, sformowana 29 czerwca 1794 roku z Armii Ardenów wzmocnionej lewym skrzydłem Armii Mozeli i prawym skrzydłem Armii Północy; walczyła przeciwko koalicji antyfrancuskiej na północy. [przypis edytorski]

armia traw — w oryginale po prostu ”trawy” (łac. gramina); oryginalny tekst pieśni ma jednak tę właściwość, że wiele spośród słów odnoszących się dalej do pór roku ma drugie czy trzecie znaczenia słownikowe odnoszące się do sfery militarnej. Obserwację tę zawdzięczam konwersatorium dra hab. Jerzego Mańkowskiego. [przypis edytorski]

Armia WP — Chodzi o dowodzoną przez gen. Zygmunta Berlinga tzw. 1 Armię Wojska Polskiego (do 29 lipca 1944 roku 1. Armia Polska w ZSRR). [przypis edytorski]

Armia Zbawienia — angielska organizacja religijno-filantropijna założona w drugiej połowie XIX w. przez Williama Bootha (1829–1912) i zorganizowana na wzór wojskowy. [przypis edytorski]

Armia Zbawienia — międzynarodowa organizacja dobroczynna, a także międzynarodowe chrześcijańskie wyznanie protestanckie. [przypis edytorski]

Armia Zbawienia — międzynarodowa organizacja religijno-dobroczynna zorganizowana na sposób wojskowy, zał. 1878 w Londynie przez Williama Bootha. [przypis edytorski]

Armia Zbawienia — międzynarodowe chrześcijańskie wyznanie protestanckie oraz międzynarodowa organizacja dobroczynna. [przypis edytorski]

Armida — czarownica, jedna z bohaterek poematu Torquata Tassa Jeruzalem wyzwolona. [przypis edytorski]

Armida — opera Christopha Willibalda Glucka z 1777 roku. [przypis edytorski]

Armida — piękna czarownica z Damaszku, postać z poematu Torquato Tasso Jerozolima wyzwolona (La Gerusalemme liberata) z 1581 roku. [przypis edytorski]

Armida — postać z poematu Torquata Tassa Jerozolima wyzwolona; czarodziejka o wyjątkowej urodzie, która wykorzystywała swoje magiczne zdolności przeciwko rycerzom krucjaty, a zjawiała się, wychodząc z drzewa. [przypis edytorski]

Armidzina — (należąca do) Armidy. [przypis edytorski]

Armidzin (starop. forma) — [należący do] Armidy. [przypis edytorski]

armigero — (z łac.) noszący broń. [przypis edytorski]

armilarna sfera — sferyczne astrolabium: dawny przyrząd astronomiczny złożony z wielu pierścieni, służący do wyznaczania współrzędnych obiektów na niebie. [przypis edytorski]

Armin Friedmann — austriacki dramatopisarz, autor m.in. sztuk: Madame Boccacio, Doktor Stieglitz. [przypis edytorski]

armis disperiti — w orężu niedoświadczeni. [przypis edytorski]

ar misliji? (lenk.) — ar galvoji? [przypis edytorski]

armistycja (daw.) — zawieszenie broni, rozejm. [przypis edytorski]

armistycjum (daw.) — rozejm, zawieszenie broni. [przypis edytorski]

armistycjum (łac.) — rozejm. [przypis edytorski]

armmantel (niem.) — płaszcz z długimi rękawami. [przypis edytorski]

armonia (starop.) — harmonia. [przypis edytorski]

armoniej (starop. forma) — dziś Msc.lp r.ż.: (w) harmonii. [przypis edytorski]

armota (lenk.) — didelis šaunamasis ginklas. [przypis edytorski]

armować się — zbroić się, przygotowywać się do walki. [przypis edytorski]

Arnauci — nazwa Albańczyków, powszechnie używana w Turcji. [przypis edytorski]

Arnaud, Antoine (1612–1694) — fr. teolog, stronnik jansenistów. [przypis edytorski]

Arnauld i Nicole — Antoine Arnauld (1612–1694) oraz Pierre Nicole (1625–1695), główni przedstawiciele jansenizmu, autorzy podręcznika zwanego Logika Port-Royal (właśc. La logique, ou l'art de penser, Logika czyli sztuka myślenia, 1662), będącego wykładem dedukcji, teorii poznania i metodologii nauk, popularnego aż do XX w. [przypis edytorski]

Arnaut — Daniel de Riberac Arnaut, poeta prowansalski z XII w. [przypis edytorski]

arnautskim — arnauackim, czyli albańskim; Arnauaci to popularna nazwa Albańczyków w Turcji i Grecji. [przypis edytorski]

ar nepasikakys — ar nepasigirs. [przypis edytorski]

Arnhem — We wrześniu 1944 roku alianci przeprowadzili wielki desant spadochronowy w Holandii, którego celem było opanowanie mostów na Kanale Wilhelminy, rzece Waal i na Renie, a tym samym otworzenie drogi do Zagłębia Ruhry. Wskutek błędów w rozpoznaniu i planowaniu operacji oraz mało energicznej realizacji akcja zakończyła się klęską aliantów, zaś walcząca w rejonie Arnhem brytyjska 1. Dywizja Powietrznodesantowa poniosła tak wielkie straty, że właściwie przestała istnieć. [przypis edytorski]

arnika — roślina stosowana w ziołolecznictwie przy stłuczeniach. [przypis edytorski]

Arnold, Franz (1876–1929) — niemiecki aktor i dramatopisarz. Wraz z poznanym w berlińskim Teatrze miejskim Bachem stworzyli popularny duet Arnold und Bach; pierwszą ich wspólną sztuką była Hiszpańska mucha z 1913 roku. [przypis edytorski]

Arnold, Matthew (1822–1888) — angielski poeta i krytyk kulturalny. [przypis edytorski]

Arnoldów (daw.) — Arnoldowy, Arnolda. [przypis edytorski]

Arnold Schönberg (1874–1951) — kompozytor austriacki, twórca techniki dodekafonicznej. [przypis edytorski]

Arnolf — główny bohater Szkoły żon, komedii Moliera z 1662 r.; zazdrośnik, mizogin i zatwardziały kawaler, który, nie mając zaufania do kobiet generalnie, postanowił ożenić się ze swoją wychowanicą, z premedytacją w tym celu utrzymywaną w stanie niewinności, naiwności i niewiedzy. [przypis edytorski]

Arno — rzeka we Włoszech. [przypis edytorski]

Arno — rzeka w środkowych Włoszech. [przypis edytorski]

Arno, Siegfried, właśc. Aron (1895–1975) — niemiecki aktor komediowy, wystąpił w wielu filmach i musicalach. Opuścił Niemcy w 1933 r. i przeniósł się do Stanów Zjednoczonych. [przypis edytorski]

Arnsbergów, którzy dziś śpią kamiennym snem w kościelnej nawie — jedną z trzech osób świeckich pochowanych wewnątrz katedry w Kolonii jest Gotfryd IV z Arnsbergu (1318–1368); pozostałe dwie to żona Mieszka II Rycheza (ok. 995–1063) oraz hrabia Emundus von Friesheim (zm. ok. 829). [przypis edytorski]