Przypisy

μείωσιν (gr.) — redukcja. [przypis edytorski]

μέλος (gr.) — członek: 1) część ciała, zwłaszcza kończyna; 2) osoba należąca do jakiejś grupy. [przypis edytorski]

μέρος (gr.) — część. [przypis edytorski]

μέθεξις (gr.) — uczestnictwo; w filozofii Platona dostępne zmysłowo rzeczy „uczestniczą” w nieśmiertelnych, poznawalnych tylko rozumem ideach. [przypis edytorski]

μία νύξ (gr.) — (jedna) noc. [przypis edytorski]

μισεῖν (gr.) — nienawidzić. [przypis edytorski]

Mácha, Karel Hynek (1810–1836) — czeski pisarz i poeta, najbardziej znany przedstawiciel czeskiego romantyzmu. [przypis edytorski]

mącznica — rodzaj roślin z rodziny wrzosowatych, występujących w formie zawsze zielonych krzewinek, krzewów lub małych drzewek. [przypis edytorski]

mądrą jest — dziś popr.: mądra jest. [przypis edytorski]

mądralaś — jesteś mądrala. [przypis edytorski]

mądral (daw.) — dziś popr.: mądrala (bez względu na płeć). [przypis edytorski]

mądra ona — Atena była boginią mądrości. [przypis edytorski]

mądrem, zbawiennem — daw. forma N. i Msc. lp przymiotników r.n.; dziś tożsama z r.m.: mądrym, zbawiennym. [przypis edytorski]

mądrocha (daw.) — spryciara. [przypis edytorski]

mądrość, która z góry jest, zowie naprzod tenże Jakub ś. wstydliwą i czystą — por. Jk 3, 17, gdzie nie występuje jednak słowo „wstydliwa”. [przypis edytorski]

mądrość od końca do końca wszytko mocnie zatrzymawa i wszytko wdzięcznie rządzi — Mdr 8, 1. [przypis edytorski]

mądrość z dwugłowej wyżyny filozofii albo Parnasu początek wiodąca — Parnas, siedziba Muz w mit.gr. zwany był dwuszczytowym; z drugiej strony dwa szczyty „wyżyny filozofii” to Platon i Arystoteles. [przypis edytorski]

mądrość (…) ziemską, bydlęcą i djabelską — Jk 3, 15. [przypis edytorski]

mądrość z nieba spokojna jest — Jk 3, 17. [przypis edytorski]

mądrości, która z góry jest, iż jest bez obłudności — w Jk 3, 17. [przypis edytorski]

mądrym się mniemasz — mniemasz, że jesteś mądry; uważasz, że jesteś mądry. [przypis edytorski]

Mądry powieści mężów znacznych chować będzie i dla nich i cudze ziemie zbiega — por. Syr 39, 2–4. [przypis edytorski]

Mądry pyta się i szuka mądrości starowiecznych — Syr 39, 1. [przypis edytorski]

mądryś — jesteś mądry; tu ironicznie: udajesz mądrego. [przypis edytorski]

Mądry serce swoje podał na rane wstawanie do Pana Boga, który go stworzył… — Syr 39, 6–10 wg Wulgaty. [przypis edytorski]

Mądry w miłości, mówisz, jakby książka — w późn. wyd. te słowa Rozaliny mówi Maria. [przypis edytorski]

mądry wróż — Kalchas, wróżbita grecki towarzyszący wyprawie na Troję. [przypis edytorski]

mądrze i wesoło (…) że Ty nie błądzisz — cytaty Wielkiej improwizacji z Dziadów cz. III Adama Mickiewicza (słowa te kieruje Konrad jako zarzut przeciw nieczułości Boga na nieszczęścia świata). [przypis edytorski]

mâitresse (fr.) — nauczycielka; kochanka; faworyta, utrzymanka królewska lub szlachecka; pierwotnie: pani, mistrzyni. [przypis edytorski]

mąkę siać — przesiewać mąkę. [przypis edytorski]

mąstis — mintis, sumanymas. [przypis edytorski]

mąt (gw.) — mgła, szaruga. [przypis edytorski]

Mátra — pasmo górskie na Węgrzech w Karpatach Zachodnich (zatem nie do końca mówić można o „geografii miejscowej”). [przypis edytorski]

mątwa a. sepia — drapieżny głowonóg żyjący w Oceanie Atlantyckim i Morzu Śródziemnym, posiadający owalne ciało o dł. do 30 cm, dwie płetwy wzdłuż worka trzewiowego oraz dziesięć ramion, w tym dwa długie, chwytne (oraz, u samców, jedno dodatkowe przekształcone w narząd kopulacyjny, hektokotylus); mątwy potrafią zmieniać ubarwienie, a w sytuacji zagrożenia wydzielają z worka czernidłowego ciemnobrązowy płyn (tzw. sepię, daw. wykorzystywaną do wyrobu atramentu i farb), tworząc wokół siebie ciemną zasłonę służącą dezorientacji przeciwnika. [przypis edytorski]

mątwy (biol.) — rząd drapieżnych głowonogów dziesięcioramiennych; tu użyte jak synonimiczna nazwa członków gromady Cephalopoda, tj. głowonogów. [przypis edytorski]

Mátyás, Karol (1866–1917) — polski etnograf i folklorysta, autor wielu prac publikowanych w czasopismach naukowych i ogólnych; komisarz starosty starostwa w Tarnobrzegu (1900–1901). [przypis edytorski]

mąt — zamęt. [przypis edytorski]

mąż, co lwom targał paszczęki i mieczem swym ściął hydrze siedem głów — mowa o Heraklesie. [przypis edytorski]

mąż, co lwom targał paszczęki i mieczem swym ściął hydrze siedem głów — mowa o Heraklesie. [przypis edytorski]

Mąż, który umie kurować, wart tyle, co moc ludzi innych — Homer, Iliada XI 514. [przypis edytorski]

Mąż lekki w pychę się podnosi i jako źrzebię u osła mniema, że się wolnym urodził — Hi 11, 12 wg Wulgaty, por. tłum. Wujka; werset różnie interpretowany. [przypis edytorski]

mąż — Mynes, zabity przez Achillesa. [przypis edytorski]

mąż — podniośle, uroczyście o mężczyźnie godnym szacunku. [przypis edytorski]

Mąż prosty i prawy, i Boga się bojący, a od złego odstępujący — Hi 1, 1. [przypis edytorski]

mąż — tu: mężczyzna godny szacunku. [przypis edytorski]

mąż — tu: mężczyzna. [przypis edytorski]

mąż — tu w daw. znaczeniu: mężczyzna. [przypis edytorski]

mąż z kamienia — postać wspomniana w podtytule sztuki Moliére'a; jest to nagrobny posąg Komandora, zabitego przez Don Juana ojca jednej z jego kochanek, Donny Anny; posąg, wezwany dla żartu przez Don Juana na ucztę, przybywa na nią i jest symbolem ścigającej uwodziciela sprawiedliwej kary z zaświatów. [przypis edytorski]

maariw — dosł.: zmierzch; nazwa modlitwy wieczornej. [przypis edytorski]

maariw — modlitwa wieczorna. [przypis edytorski]

Maas lub Maes, Nicolaes (1634–1693) — holenderski malarz okresu baroku, uczeń Rembrandta. [przypis edytorski]

Maasyja — postać o takim imieniu nie występuje w Biblii. [przypis edytorski]

Mabille — miejsce w XIX-wiecznym Paryżu, gdzie odbywały się zabawy taneczne. [przypis edytorski]

Mably, Gabriel Bonnot de (1709–1785) — fr. filozof i polityk; brat filozofa Étienne de Condillaca, autor m.in. dzieła o rządach i prawie w Polsce (Du gouvernement et des lois en Pologne, 1781); pisał prace historyczno-polityczne o staroż. Grecji, Rzymie i współczesnej Francji oraz Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. [przypis edytorski]

Mably, Gabriel Bonnot de, zw. księdzem de Mably (1709–1785) — francuski myśliciel społeczny, teoretyk państwa i prawa, dyplomata; brat filozofa Étienne de Condillaca, autor prac historyczno-politycznych, które przyczyniły się do późniejszych koncepcji republikanizmu, a także komunizmu; napisał m.in. Rozmowy Focjona o związku obyczajności z polityką (1763), O prawodawstwie, czyli o pierwszych zasadach praw (1776) oraz O prawach i obowiązkach obywatela (1789). [przypis edytorski]

Ma boîte! Ma boîte! (fr.) — Moje pudełko! Moje pudełko! [przypis edytorski]

ma być dano (daw.) — ma być dane. [przypis edytorski]

mać (daw., gw.) — matka. [przypis edytorski]

mać (daw.) — matka. [przypis edytorski]

Maćków (daw.) — Maćka, Maćkowy. [przypis edytorski]

maćkowe grusze — grusze rosnące na miedzy, na granicy dwóch gospodarstw, stanowiące często przedmiot sporów sąsiedzkich. [przypis edytorski]

mać (starop.) — matka. [przypis edytorski]

mačyti — matyti. [przypis edytorski]

macać (daw.) — tu: próbować, sprawdzać. [przypis edytorski]

Macaire, Robert — przestępca; wg śrdw. legend morderca, którego zidentyfikował i pokonał w pojedynku (!) pies ofiary; później postać teatralna. [przypis edytorski]

Macaulay, Thomas Babington (1800–1859) – brytyjski historyk, pisarz, polityk; jego najważniejsze dzieło to pięciotomowa praca Dzieje Anglii od wstąpienia na tron Jakuba II (1800–1859). [przypis edytorski]

Macaulay, Thomas Babington (1800–1859) — brytyjski historyk, pisarz, polityk; najważniejsze dzieło — Dzieje Anglii od wstąpienia na tron Jakuba II. [przypis edytorski]

Macaulay, Thomas Babington (1800–1859) — brytyjski pisarz, historyk i polityk. [przypis edytorski]

Macedonia — kraj leżący w środkowej części półwyspu bałkańskiego. W czasie, kiedy w Persji panował Kserkses I (Achaszwerosz) królem Macedonii był Aleksander I Macedoński. Macedonia była wówczas państwem zależnym od Persji, co dawało jej jednak wsparcie armii perskiej w konfliktach z Grecją. [przypis edytorski]

Macedonia — tu: antyczna kraina na Półwyspie Bałkańskim. [przypis edytorski]

Macedonia — tu: prawdopodobnie region administracyjny Grecji. [przypis edytorski]

Macedon — tj. Aleksander Macedoński. [przypis edytorski]

maceracji (łac. maceratio: rozmoczenie) — proces, w przebiegu którego ważną rolę odgrywa oddziaływanie środowiska wodnego. [przypis edytorski]

Machabejbus — Żyd. [przypis edytorski]

Machabej — chodzi zbiorczo o Machabeuszy, judejski ród kapłański; jego przedstawiciele wzniecili tzw. powstanie Machabeuszy (167–160 p.n.e.) w buncie przeciw rządzącej z Syrii dynastii Seleucydów, mianowicie Antiochowi IV, z którego rozkazu Jerozolima miała stać się ośrodkiem kultu Zeusa, z ołtarzem w Świątyni Jerozolimskiej i specjalnym aparatem urzędniczym pilnującym składania ofiar hellenistycznemu bóstwu; następnie, po uznaniu przez Syrię niezależności Judei, w l. 147–37 p.n.e. Machabeusze byli dynastią panującą. [przypis edytorski]

Machabejczycy a. Machabeusze — judejski ród kapłański, który w 167 p.n.e. zainicjował powstanie przeciw władzy Seleucydów i stanął na jego czele; po zwycięstwie i uzyskaniu niezależności państwa żydowskiego ród ten, zw. dynastią Machabeuszy rządził do 37 p.n.e. Opisane w Starym Testamencie walki Machabeuszy (dwie Księgi Machabejskie) uchodziły w średniowieczu za źródło wiadomości o sztuce wojennej; tu aluzja do: 1 Mch 5, 17–36 (o tym, jak Juda podzielił wojsko, wysyłając ze swym bratem Symeonem trzy tysiące żołnierzy do Galilei, sam prowadząc osiem tysięcy żołnierzy do Gileadu). [przypis edytorski]

Machabejczycy a. Machabeusze — judejski ród kapłański, który w 167 p.n.e. zainicjował powstanie przeciw władzy Seleucydów i stanął na jego czele; po zwycięstwie niezależnym państwem żydowskim rządziła ich dynastia, zw. dynastią Machabeuszy (do 37 p.n.e.). [przypis edytorski]

machabejski — związany z Machabeuszami, judejskim rodem kapłańskim, który w 167 p.n.e. zainicjował powstanie przeciw władzy Seleucydów i stanął na jego czele; po zwycięstwie niezależnym państwem żydowskim rządziła ich dynastia, zw. dynastią Machabeuszy (do 37 p.n.e.). [przypis edytorski]

Machabeus — tu zapewne Juda Machabeusz, jeden z pięciu synów żydowskiego kapłana, który wraz z nimi w 167 p.n.e. zainicjował powstanie przeciw władzy Seleucydów i stanął na jego czele, po śmierci Judy przywództwo powstania objęli jego bracia; po zwycięstwie niezależnym państwem żydowskim rządziła ich dynastia, zw. dynastią Machabeuszy (do 37 p.n.e.). [przypis edytorski]

Machabeusze — judejski ród kapłański, dynastia panująca w Judei. [przypis edytorski]

Machabeusze — judejski ród kapłański, który w 167 p.n.e. zainicjował powstanie przeciw władzy Seleucydów i stanął na jego czele; po zwycięstwie niezależnym państwem żydowskim rządziła ich dynastia, zw. dynastią Machabeuszy (do 37 p.n.e.). [przypis edytorski]

Machabeusze — żydowsch powstańcy przeciw władzy rzymskiej, w 164 p.n.e. odnowili państwo Izrael. [przypis edytorski]

Machaon — syn Asklepiosa, boga lekarzy. [przypis edytorski]

Machar, Josef Svatopluk (1864–1942) — czeski poeta i eseista, jedna z centralnych postaci Czeskiej Moderny, jednocześnie czołowy realista w poezji, mistrzowsko wykorzystujący język kolokwialny, charakterystyczny sceptycyzm w jego ujęciu rzeczywistości uważany jest za jeden z trwale pozostawionych przez niego rysów kultury czeskiej. Był aktywny w antyaustriackich kręgach politycznych w Wiedniu, współpracował z Masarykiem, tworząc w 1914 r. ruch oporu Maffie. Do jego ulubionych gatunków należał sonet, jest też twórcą powieści satyrycznej wierszem Magdalena (1893, tłum. polskie Antoniego Langego wyd. 1900) na temat prostytucji i społ. sytuacji kobiet; w wielu wierszach (m.in. Golgotha) daje wyraz krytycznej ocenie cywilizacji chrześcijańskiej, znacznie wyżej stawiając wartości kultury antycznej; pierwszy zbiór poezji Machara z 1887 r. nosił tytuł Confiteor. [przypis edytorski]

Machault, Jean-Baptiste de (1701–1794) — francuski administrator i polityk. [przypis edytorski]

ma chère… elle est verte!… (fr.) — moja droga… ona jest zielona. [przypis edytorski]

ma chère (fr.) — moja droga. [przypis edytorski]

macher a. wichłacz — pośrednik między złodziejami a policją. [przypis edytorski]

Ma chere mamma! (fr.) — Moja droga mamo. [przypis edytorski]

ma chere palatine (fr.) — moja droga wojewodzina. [przypis edytorski]

macher — kombinator, naciągacz, cwaniak, hochsztapler. [przypis edytorski]

macher — kombinator, naciągacz, cwaniak. [przypis edytorski]

Mach, Ernest (1838–1916) — austriacki fizyk i filozof, twórca empiriokrytycyzmu, nurtu filoz. postulującego usunięcie z nauki czynników i pojęć metafizycznych i subiektywnych przez sprowadzenie jej do skrótowego opisu zjawisk danych w bezpośrednim, „czystym” doświadczeniu. [przypis edytorski]

Mach, Ernst (1838–1916) — austriacki fizyk, filozof i historyk nauki. [przypis edytorski]

Mach, Ernst (1838–1916) — austriacki fizyk, filozof i historyk nauki. [przypis edytorski]

Mach, Ernst (1838–1916) — austriacki fizyk i filozof; profesor na uniwersytecie w Grazu, Pradze, Wiedniu; zajmował się mechaniką (zasada Macha), aerodynamiką, termodynamiką i optyką; twórca empiriokrytycyzmu, nurtu filoz. postulującego usunięcie z nauki czynników i pojęć metafizycznych i subiektywnych poprzez sprowadzenie tekstu naukowego do skrótowego opisu zjawisk danych w bezpośrednim, „czystym” doświadczeniu. [przypis edytorski]

Mach, Ernst (1838–1916) — austriacki fizyk i filozof; profesor na uniwersytecie w Grazu, Pradze, Wiedniu; zajmował się mechaniką (zasada Macha), aerodynamiką, termodynamiką i optyką, jest twórcą empiriokrytycyzmu, nurtu filoz. postulującego usunięcie z nauki czynników i pojęć metafizycznych i subiektywnych poprzez sprowadzenie tekstu naukowego do skrótowego opisu zjawisk danych w bezpośrednim, „czystym” doświadczeniu. [przypis edytorski]

Mach, Ernst (1838–1916) — austriacki fizyk i filozof; profesor na uniwersytecie w Grazu, Pradze, Wiedniu; zajmował się mechaniką (zasada Macha), aerodynamiką, termodynamiką i optyką, jest twórcą empiriokrytycyzmu. [przypis edytorski]

Mach, Ernst (1838–1916) — austriacki fizyk i filozof, twórca empiriokrytycyzmu, nurtu filoz. postulującego usunięcie z nauki czynników i pojęć metafizycznych i subiektywnych poprzez sprowadzenie tekstu naukowego do skrótowego opisu zjawisk danych w bezpośrednim, „czystym” doświadczeniu. [przypis edytorski]

Mach, Ernst (1838–1916) — austriacki fizyk i filozof, twórca empiriokrytycyzmu, nurtu filoz. postulującego usunięcie z nauki czynników i pojęć metafizycznych i subiektywnych przez sprowadzenie jej do skrótowego opisu zjawisk danych w bezpośrednim, „czystym” doświadczeniu. [przypis edytorski]