Przypisy

klasycyzm — tu w znaczeniu: realizm, trzeźwość życiowa w przeciwstawieniu do romantyzmu, rozumianego jako idealizm życiowy. [przypis redakcyjny]

klasyczne rysy — rysy idealnej piękności według starożytnych wzorów greckich. [przypis redakcyjny]

klatka — tu: sąsiek, skrzynia. [przypis redakcyjny]

Klaudy Tolomej — Claudio Tolomei z Sieny, poeta, starał się o przeszczepienie miar starożytnych do poezji włoskiej. [przypis redakcyjny]

klaustralnych — zakonnych. [przypis redakcyjny]

klauzurą (forma B.lp r.ż.) — zamknięciem. [przypis redakcyjny]

klauzury — klamry. [przypis redakcyjny]

klawa (daw.) — buława. [przypis redakcyjny]

klęczący na grobie, uderza ręką o ziemię — przy modlitwie do podziemnych bogów uderzano ręką o ziemię, aby zwrócić ich uwagę i przywołać bogi podziemne i duchy zmarłych. [przypis redakcyjny]

Klec (daw.) — dziś: Kielc; w Kielcach była siedziba związku wojskowego. [przypis redakcyjny]

klecki — przym. od Kielce, dziś: kielecki. [przypis redakcyjny]

Kleiner przypomina, że jest to aluzja do poglądu, iż grzech Adama sprowadził upadek całej natury. [przypis redakcyjny]

Kleiner przypomina, że uświadamiał to sobie sam Henryk, kiedy wypowiadał słowa: „(…) ażem stał się igrzyskiem szatanów” w Części I. [przypis redakcyjny]

Kleiner przypuszcza, że określenie Pana jako upiora może być reminiscencją drugiej części Dziadów Mickiewicza, gdzie występuje widmo złego pana, nazwane przez Guślarza upiorem. [przypis redakcyjny]

Kleiner stwierdza, że Henryk „odczuwa wszystko to, co widzi, niby przez sen dręczący”. [przypis redakcyjny]

Kleiner uważa tę scenę za naśladownictwo sceny z Ewangelii: „Salome tańczy przed Herodem i w nagrodę żąda głowy św. Jana Chrzciciela”. [przypis redakcyjny]

Kleiner uważa, że scena ta jest „wzorowana na wyrokach trybunałów rewolucyjnych z czasów rewolucji francuskiej”. Komentarz w wyd. Libery i Sawrymowicza do tej informacji dorzuca jeszcze następującą uwagę: „ale Pankracy występuje tu jako dyktator, nie jako sędzia rewolucyjny. W tym ujęciu Krasiński ukazuje swój pogląd, że rewolucja doprowadzi do nowej arystokracji i nowego ucisku. Wymowny dowód, że Krasiński nie pojmuje możności istnienia innego ustroju niż feudalny”. Ostatni wniosek wydaje się zbyt pośpieszny i ogólny. [przypis redakcyjny]

Kleiner widzi w słowach obywatelu–boże aluzję do wypowiadanego przez saintsimonistow przekonania, że zjawi się nowy zbawca, zbawca społeczny. Powołuje się na dwa znamienne artykuły zamieszczone w marcu 1832 r. w organie saintsimonistow: „Le Globe”. [przypis redakcyjny]

Kleiner wskazał, iż wprowadzenie tego dzikiego akompaniamentu towarzyszącego ukazaniu się widma Dziewicy wiąże się z wpływem romantycznej opery Karola Marii Webera Freischűtz (Wolny strzelec), którą poznał Krasiński już w 1826 r.; wywierała ona później na niego silne wrażenie. W operze tej ukazywaniu się „duchów, strachów, niedopyrzów” towarzyszy niespokojna muzyka. [przypis redakcyjny]

Kleiner zwraca uwagę, iż saintsimoniści „często zaznaczali, że religia ich nowe drogi otwiera wiedzy i sztuce”. Saintsimoniści wprowadzali modyfikacje znaczeniowe do terminu „artysta”: „(…) dla nas słowo to ma znaczenie o wiele szersze, niż mu się zwykle przypisuje (…) będziemy tymczasem używać wyrazu artyści na oznaczenie ludzi obdarzonych w najwyższym stopniu zdolnością współodczuwania, niezależnie od tego, czy zdolność ta odnosi się do całej ludzkości, czy też zamyka się w kręgu najwęższych uczuć społecznych” (s. 400). .”(…) w naszym pojęciu artyści są to ludzie, którzy zawsze nadawali ludzkości ruch postępowy, dzięki czemu przeszła ona od stanu najprymitywniejszej dzikości aż do stopnia cywilizacji, jaki myśmy osiągnęli; i właśnie w tej chwili ludziom zasługującym na to miano objawiona została tajemnica społecznych Przeznaczeń, objawiona dlatego tylko, że ich miłość do rodzaju ludzkiego zrodziła w nich przemożną chęć zgłębienia tej tajemnicy” (Doktryna Saint–Simona, s. 502–503). [przypis redakcyjny]

Kleiner zwraca uwagę, że folklor i literatura znają „postaci niewidomych obdarzonych darem jasnowidzenia i proroctwa, jak np. świadomy przyszłości Tejrezjasz w podaniach Hellady”. [przypis redakcyjny]

Kleiner zwraca uwagę, że Mąż „odczuwa jakiś fatalizm w swym losie”. Podobnie bowiem wyczuwał zbliżanie się fatalnego przełomowego momentu w Części I, kiedy postanowił porzucić Żonę, aby pójść za widmem Dziewicy: „Nadeszła godzina — nic jej nie odwlecze”. [przypis redakcyjny]

Kleiner zwraca uwagę, że Pankracy „streszcza tu ideał saintsimonistów, pragnących eksploatacji ziemi całej na korzyść wszystkich ludzi”. [przypis redakcyjny]

Klejn aresztowany — chronologia tego faktu w czasie powieściowym odpowiada w przybliżeniu aresztowaniom, które w lipcu 1879 r. rozbiły warszawską organizację socjalistyczną. [przypis redakcyjny]

klekotacz (starop.) — gaduła. [przypis redakcyjny]

klekotów — kołatek, grzechotek. [przypis redakcyjny]

klemencja (z łac.) — łagodność, pobłażanie. [przypis redakcyjny]

klemencja (z łac.) — łaska, zmiłowanie. [przypis redakcyjny]

Klemens Metternich (1773–1859) — dyplomata austriacki, przywódca europejskiej reakcji politycznej po roku 1815, wróg liberalizmu i ruchów narodowowyzwoleńczych. [przypis redakcyjny]

Kleopatra (…) rzymskiego zwyciężcę hojnie częstowała — „rzymski zwyciężca” jest Markus Antonius, triumwir. [przypis redakcyjny]

Kleopatra — słynna z piękności królowa Egiptu. [przypis redakcyjny]

Kleopatra — słynna z piękności ostatnia królowa Egiptu (zm. w 30 r. p.n.e.). Krążyły o niej pogłoski, że kazała mordować swoich kochanków. [przypis redakcyjny]

klepsydra — naczynie z piaskiem, służące do mierzenia czasu. [przypis redakcyjny]

klerykalny — tu: ukształtowany przez duchowieństwo i odpowiadający jego interesom. [przypis redakcyjny]

kleryk (z gr.) — sposobiący się na duchownego. [przypis redakcyjny]

klient — człowiek ubogi — często wyzwoleniec, który trzymał się panów możnych, szukając w nich pomocy. [przypis redakcyjny]

klimakter — przypadek, nieszczęście. [przypis redakcyjny]

klimakteryki — okresy, przypadki. [przypis redakcyjny]

klimkiem rzucić a. klimkiem się bawić — zmyślić wykrętnie, żartować. [przypis redakcyjny]

Klimontów — wieś w powiecie jędrzejowskim na drodze z Żarnowca do Wodzisławia. [przypis redakcyjny]

Klinga szklanna — dowód braku oddechu, który nie zamglił, nie zaparował gładkiej powierzchni szabli. [przypis redakcyjny]

Klinger, Witold — przyjaciel Brzozowskiego i dawny jego kolega z lat szkolnych w gimnazjum niemirowskiem, profesor filologii klasycznej na wszechnicy w Kijowie, który po śmierci przyjaciela wydał cenne i ważne dla poznania moralnego wizerunku zmarłego studium pt. Stanisław Brzozowski jako człowiek (Kraków, 1912). Druga wzmianka o nim w Pamiętniku we wpisie z dnia 13 II [red. WL]. [przypis redakcyjny]

kliwer — przedni żagiel trójkątny. [przypis redakcyjny]

Klopstock, Fryderyk Gottlieb (1724–1803) — autor Mesjadu i słynnych Ód. [przypis redakcyjny]

Klora — Chloris, bogini kwiatów i roślinności. [przypis redakcyjny]

Klorynda — córka króla etiopskiego Synapa, bohaterka saraceńska. [przypis redakcyjny]

klosz pneumatyczny — w doświadczeniu fizycznym klosz, spod którego wypompowano powietrze. [przypis redakcyjny]

Klotareusz — grabia z Ambozy. [przypis redakcyjny]

Klotareusz — hrabia z Ambozy. [przypis redakcyjny]

Kloto — jedna z trzech Park (Moir). „Prządkami ich życia ludzkiego czyniła starożytność pod alegorią wyrażając, iż najstarsza z nich Klotho trzyma w ręku kądziel i pasmo wije życia ludzkiego”. (Zbiór potrzebn. wiad.). [przypis redakcyjny]

Kloto — „prządka'', bogini przeznaczenia, przędła nić żywota, którą ucinała Atropos. [przypis redakcyjny]

Kloto — „prządka”, bogini przeznaczenia, przędła nić żywota, którą ucinała Atropos. [przypis redakcyjny]

kluba a. kloba (z niem.) — rowek na walcu, na który zakłada się linkę; wypaść z kluby: nadwerężyć się. [przypis redakcyjny]

kluba — daw. narzędzie tortur; imadło; dyby. [przypis redakcyjny]

Klucze od tego (…) kwiatu — To jest: od nieba. [przypis redakcyjny]

klucze — od zwierza, mylącego łowcę zmianą kierunku biegu. [przypis redakcyjny]

klucze składać — (o zwierzęciu) kluczyć, mylić pogoń. [przypis redakcyjny]

klucznik (daw.) — osoba zarządzająca kluczami do majątku ziemskiego, osoba mająca pod swoim zarządem klucze do czegoś. [przypis redakcyjny]

klucz — tutaj: wielki majątek ziemski. [przypis redakcyjny]

kluza (starop.) — zamknięcie, więzienie. [przypis redakcyjny]

kluza (z wł. chiusa) — zamknięcie, więzienie. [przypis redakcyjny]

Kmicic, Samuel — późn. chorąży orszański, starosta krasnosielski i strażnik litewski, „sławny i odważny pułkownik” wg Niesieckiego; pierwowzór bohatera powieści Henryka Sienkiewicza. [przypis redakcyjny]

kmotr — kumoter, kum, druh; Franciszka Ksawerego Branickiego łączyła w latach młodości przyjaźń ze Stanisławem Augustem. Później stał się jednak przeciwnikiem króla. [przypis redakcyjny]

knafel (starop.) — [tu:] znaczyć to ma pieczęć herbowną, dawniej na szyi noszoną. [przypis redakcyjny]

knafle (starop.) — guziki. [przypis redakcyjny]

knecht (starop.) — sługa, żołnierz. [przypis redakcyjny]

knefliczki (starop.) — guziczki. [przypis redakcyjny]

knot — sznurek z konopi nasycony materiałem palnym. [przypis redakcyjny]

knot — tu: świeca. [przypis redakcyjny]

Koalle — może Kollalme, miasto portowe w górnym Egipcie. [przypis redakcyjny]

kobiela (starop.) — kobiałka. [przypis redakcyjny]

Kobieta? (…) powiada Cherubin — w Weselu Figara Beaumarchais'go (akt I, sc. 7). [przypis redakcyjny]

Kobiety i dzieci (ten zwrot użyty przez Pankracego jako określenie istot o niesamodzielnym sposobie myślenia) powtarzały słowa Ewangelii o zjawieniu się Chrystusa, gdy „się wypełnią czasy narodów”. „Tak zjawić się ma” — owo „tak” odnosi się do charakteru zjawiska, które widzi Pankracy. W Ewangelii odpowiedni werset brzmi: „A wtedy ujrzą Syna Człowieczego przychodzącego w obłoku z mocą wielką i majestatem” (Ewangelia św. Łukasza, 21, 27). Dalsza jednak stylizacja zjawy Chrystusa idzie nie za przekazami Ewangelii, lecz apokaliptycznej wizji św. Jana. W wizjach tych elementy światła, białości, blasku odgrywają znaczną rolę. Np. „ujrzałem (…) w pośrodku siedmiu świeczników złotych kogoś podobnego Synowi Człowieczemu, obleczonego w długą do stóp szatę i przewiązanego na piersi pasem złotym. A głowa jego i włosy były lśniące jako wełna biała i jako śnieg, a oczy jego jako płomień ognia” (Objawienie św. Jana, I, 13–14). [przypis redakcyjny]

Kobryń — miasto na Polesiu nad rzeką Muchawiec, po prawej stronie Bugu; dziś na Białorusi. [przypis redakcyjny]

kobuzi (daw.) — hałastry, gawiedzi. [przypis redakcyjny]

kobuz — mały ptak drapieżny. [przypis redakcyjny]

kobyłka — rodzaj podpórki z desek zbitych w taki sposób, by tworzyły kształt litery A. [przypis redakcyjny]

kobza (starop.) — dudy, instrument muzyczny wiejski. [przypis redakcyjny]

kochać w kimś (daw.) — [dziś:] kochać się w kim. [przypis redakcyjny]

kochać w kimś (daw.) — kochać się w kim. [przypis redakcyjny]

kochać w kimś — [dziś:] kochać się w kimś. [przypis redakcyjny]

Kochalby se seznati pana Krasinskeho (czes.) — pragnąłby poznać [pana Krasińskiego; red. WL]. [przypis redakcyjny]

kochanie — przedmiot miłości, a zarazem miłość. [przypis redakcyjny]

kochanka Wertumna — Wertumnus, bożek wiejski, czczony u starożytnych pod rozmaitymi postaciami; kochanką jego była Pomona, bogini drzew i owoców. [przypis redakcyjny]

Kochankę, którą ukochał przez ciernie — To znaczy: ubóstwo. [przypis redakcyjny]

Kochanko boża — W tekście: O Amanza del primo amante [(wł.) kochanko pierwszego z kochanków; red. WL]. [przypis redakcyjny]

kochan — kochanek. [przypis redakcyjny]

(…) Kochanowski razem z Stanisławem Bykowskim, kasztelanem łęczyckim, od senatu i Pawłem Chocimowskim od rycerstwa, był przeznaczony do rewizji królewszczyzn na Rusi i na Wołyniu — [por.] Volumina Legum pod r. 1607 (wyd. pijarskie, t. II, s. 1611). Przy nazwisku Kochanowskiego nie dodano wprawdzie sekretarstwa; ale nie ulega wątpliwości, że to jest nasz tłumacz. W konstytucjach niekiedy dopisywano tytuł, często jednak opuszczano; tak np. w tejże konstytucji (s. 1611) wymieniony bez żadnego tytułu Wojciech Sękowski, jest już w r. 1601 w innej konstytucji (s. 1493) sekretarzem królewskim. [przypis redakcyjny]

Kochany Sztattlerze (…) — Prawdopodobnie brulion listu do zaprzyjaźnionego z Poetą artysty-malarza, Wojciecha Stattlera. [przypis redakcyjny]

kocha — po tym słowie opuszczone „się”. [przypis redakcyjny]

kochasz Stasia — Markiewicza. [przypis redakcyjny]

Kochin — miasto na wybrzeżu Malabar. [przypis redakcyjny]

Kochowski, Wespazjan (1630–1699) — poeta i historyk. Opisał wyprawę wiedeńską w dziełku Commentarius belli adversum Turcas ad Viennam et in Hungaria anno Chr. 1683 gesti, Cracoviae 1684 i po polsku w poemacie Dzieło Boskie albo pieśni wybawionego Wiednia, 1684 (tylko pieśń I). [przypis redakcyjny]

Kocio Br. żeni się z córką Hermana — Konstanty Branicki z Jadwigą, córką Hermana Potockiego i żony jego z Mokronowskich. [przypis redakcyjny]

kocioł — tu: rodzaj bębnów używanych w jeździe. [przypis redakcyjny]

kocisz (daw.) — wóz, kocz. [przypis redakcyjny]

kocisz — kocz, powóz. [przypis redakcyjny]

Kocyt — błotnista rzeka w podziemiu, podziemie samo, piekło. [przypis redakcyjny]

Kocyt — błotnista rzeka w podziemiu. [przypis redakcyjny]

Kocyt — Styks, rzeka w krainie zmarłych. [przypis redakcyjny]