Przypisy

poznański — biskup Wojciech Tulibowski herbu Nałęcz (1654–1665). [przypis redakcyjny]

poznanie nasze zaczyna się wraz z doświadczeniem — „doświadczenie” (Erfahrung) jest to według Kanta „poznanie” (Erkenntniss) przedmiotów (Gegenstände), ukazujących się nam w przestrzeni i czasie; mogą to być poznania poszczególne lub też ich zbiór cały. Poznania takie wyróżnić trzeba od prostych wrażeń zmysłowych, które wcale nie są jeszcze poznaniami i nie tworzą doświadczenia; to bowiem wówczas dopiero powstać może, gdy do wrażeń dołączymy pojęcia powszechności i konieczności, zaczerpnięte z umysłu naszego. Tego atoli zasadniczego twierdzenia, że samo doświadczenie nigdy by nam nie dało pojęcia powszechności i konieczności, Kant nigdzie nie dowodzi, uważając je z góry za pewnik. [przypis redakcyjny]

poznasz, wartość ślubu jak wysoka (…) — Kto przed Bogiem ślubuje, nie może już używać wolnej woli, tylko musi przeciw woli zadość czynić ślubowi. Stąd ta wysoka wartość ślubów, przez które największy z bożych darów, wolną wolę, na ofiarę poświęcamy. [przypis redakcyjny]

poznego — późnego. [przypis redakcyjny]

Pozno puklerza przebici macają — gdy już pierś jest przebita, za późno chwytać za puklerz. [przypis redakcyjny]

pozór (daw.) — wygląd. [przypis redakcyjny]

pozór — daw. wygląd, współ. łudzące wrażenie, zob. na pozór, pod pozorem, z pozoru. [przypis redakcyjny]

pozór — tu: wygląd. [przypis redakcyjny]

pozorne (daw.) — pokaźne, świetne. [przypis redakcyjny]

pozorne — okazałe, słuszne. [przypis redakcyjny]

pozorniejszy — tu: wyglądający zewnętrznie zachęcająco, sprawiający robiące wrażenie pozory. [przypis redakcyjny]

pozorny — tu: okazały, widowiskowy. [przypis redakcyjny]

pozorny — wspaniały, świetny. [przypis redakcyjny]

pozostający (…) pod wpływem dusznej atmosfery rodzinnej — zob. Życiorys Schopenhauera. [przypis redakcyjny]

pozostanie nam jeszcze możność próbowania, czy w poznaniu praktycznym nie znajduje się danych, by określić owo transcendentne pojęcie Bezwarunkowości (…) dostać się poza granicę wszelkiego możliwego doświadczenia — jest to zapowiedź zużytkowania idei Boga, wolności i nieśmiertelności w Krytyce praktycznego rozumu, korzystającej z owego swobodnego pola, jakie rozum teoretyczny zostawia poznaniu nadzmysłowemu, z samych czystych pojęć. [przypis redakcyjny]

pozostawa (przestarz.) — pozostaje. [przypis redakcyjny]

pozrzeć — zjeść. [przypis redakcyjny]

Pozwanie na sąd było aktem przemocy i jak gdyby rodzajem fizycznego przymusu — Rapit in jus, Horat, lib. I sat. IX. Dlatego to nie można było pozywać przed sąd tych, którym się byto winnym niejaki szacunek. [przypis redakcyjny]

po związku — tj. po rozwiązaniu związku. [przypis redakcyjny]

po zwierzęcem śledzie (starop.) — zamiast: [po zwierzęcym] śladzie; por. obiad, po obiedzie. [przypis redakcyjny]

Pozwolę sobie załatwić tu pewną sprawę osobistą. P. Emil Haecker napisał, że ja wziąłem mojego Nieczajewa (z Płomieni) od Dostojewskiego. Pan Haecker albo nie czytał Biesów, albo nie umie w ogóle czytać (tzn. rozumieć), albo spekuluje na analfabetyzmie swoich czytelników. W Biesach Dostojewski przedstawił Nieczajewa jako Piotra Wierchowieńskiego. Kto zechce wziąć do ręki Biesy i przeczytać je, zrozumie, że moje twierdzenia co do p. Haeckera są całkiem słuszne i grzeszą tylko zbytecznym umiarkowaniem. [przypis redakcyjny]

pozwolić więcej w miastach — dom szlachcica był prawnie wolny od obowiązku dostarczania wojskowych kwater, dom mieszczanina podlegał mu; przeciwko wybrykom żołnierstwa miasta pomniejsze nie miały w praktyce środka obrony, szlachcic zaś poza skargą do Komisji Radomskiej, miał otwartą drogę do skargi na sejmiku i w Sejmie; dodać należy, że wojsko stało po miastach; stąd nieustanne zatargi. [przypis redakcyjny]

pozytura (daw.) — położenie. [przypis redakcyjny]

pozytura (daw., z łac.) — położenie. [przypis redakcyjny]

pozytura — położenie. [przypis redakcyjny]

pozyturze — postawie. [przypis redakcyjny]

pozytywka — rodzaj małej katarynki, samogrającej po nakręceniu. [przypis redakcyjny]

prątek (starop.) — pręcik. [przypis redakcyjny]

prababka psalmisty — Ruth, prababka króla i psalmisty Dawida. [przypis redakcyjny]

pracę do dostąpienia obywatelstwa naznaczając — czyniąc z pracy warunek używania praw obywatelskich. [przypis redakcyjny]

pracej — pracy. [przypis redakcyjny]

prace podstawowe i minimalne… — Witold, jako przedstawiciel młodego pokolenia pozytywistów, zapoznaje Marynię z głównymi założeniami nowego prądu, zalecającego ograniczenie się do „małego” programu reform, zwanego inaczej programem pracy od podstaw i pracy organicznej. Sprowadzał się on przede wszystkim do haseł gospodarczego rozwoju kraju i podniesienia oświaty wśród ludu w ramach ustroju kapitalistycznego. [przypis redakcyjny]

prace (starop.) — dziś popr.: pracy. [przypis redakcyjny]

Prace swojej przed grubym spalonej Moskalem./ I na to-żeś zarobił Władysławie Czwarty?! — Na żądanie moskiewskie spalono w Warszawie r. 1649 epopeję Twardowskiego Władysław IV, król polski i szwedzki, jako ubliżającą Moskwie. [przypis redakcyjny]

practicatum axioma (łac.) — doświadczona prawda. [przypis redakcyjny]

practicatum axioma: Rex erat Helisabeth, verum regina Iacobus, imperiosus mulier (łac.) — powtarzane zdanie: „Była królem Elżbieta, ale królową był Jakub, chciwy władzy niewieściuch”; mowa o Elżbiecie I Tudor (1533–1603), królowej Anglii i Irlandii od 1558 r. oraz jej następcy, Jakubie I Stuarcie (1566–1625), królu Szkocji od 1567 r. i Anglii od 1603 r. [przypis redakcyjny]

praecedentia saecula patres calumniarum (łac.) — przeszłe wieki ojcami potwarzy. [przypis redakcyjny]

praecipua rerum ad famam dirigenda (łac.) — najważniejsze sprawy kierować trzeba ku sławie. [przypis redakcyjny]

praecipue (łac.) — zwłaszcza. [przypis redakcyjny]

praecipuum annalium munus, ne virtutes sileantur, utque pravis dictis factisqne ex posteritate, ex infamia metus sit (łac.) — głównym zadaniem roczników, żeby cnót nie pomijano milczeniem i żeby nikczemne słowa i czyny lękały się potomności i niesławy. [przypis redakcyjny]

praeconceptum odium (łac.) — powziętą nienawiść. [przypis redakcyjny]

praecursores (łac.) — straż przednia. [przypis redakcyjny]

praecustodio (łac. neol.) — z góry zastrzegam. [przypis redakcyjny]

praedestinatio (łac.) — przeznaczenie. I to błędne mniemanie ówczesne, mogące usprawiedliwiać wiele złych rzeczy, odejmować wartość dobrym. [przypis redakcyjny]

praefixionem (łac.) — oznaczony termin. [przypis redakcyjny]

praeiudicata antecedentia (łac.) — przykłady z przeszłości. Pasek ma tu na myśli rokosze, które podnosiły jednostki, takie jak Zebrzydowski czy Lubomirski, gdy teraz występuje kilku malkontentów, całe stronnictwo oligarchów. [przypis redakcyjny]

praeiudicata (łac.) — poprzednie wyroki w sprawie sądowej; tu: doświadczenia. [przypis redakcyjny]

praeiudicata (łac.) — przykłady. [przypis redakcyjny]

praeiudicatum (łac.) — doświadczenie. [przypis redakcyjny]

praeiudicatum (łac.) — przykład, doświadczenie. [przypis redakcyjny]

praelataque est Pollionis fina non aliam ob causam quam quod mater eius in eodem coniugio manebat (łac.) — wyżej ceniono córkę Polliona nie z innej przyczyny, jeno z tej, że jej matka trwała w jednym małżeństwie. [przypis redakcyjny]

prae oculis (łac.) — przed oczyma, na widoku. [przypis redakcyjny]

prae oculis (łac.) — przed oczyma. [przypis redakcyjny]

prae oculis (łac.) —przed oczyma. [przypis redakcyjny]

prae oculis timorem Dei (łac.) — przed oczyma bojaźń boską. [przypis redakcyjny]

praepostere (łac.) — za późno. [przypis redakcyjny]

praesagia (łac.) — wróżby. [przypis redakcyjny]

praesens (łac.) — obecny. [przypis redakcyjny]

praesens (łac.) — osobiście, obecny. [przypis redakcyjny]

praesentes in publicis (łac.) — obecni na sejmie. [przypis redakcyjny]

praesentier das giver — prezentuj broń, okaż broń; w piechocie polskiej cudzoziemskiego autoramentu była w tym czasie komenda niemiecka. [przypis redakcyjny]

praesentis contractus (łac.) — niniejszy układ. [przypis redakcyjny]

praesentissimi solis (łac.) — obecności słońca. [przypis redakcyjny]

praesentit (łac.) — przeczuwa. [przypis redakcyjny]

praesidia (łac.) — załogi. [przypis redakcyjny]

praesidiarii (łac. B.) — obrońcy. [przypis redakcyjny]

praesidium (łac.) — załoga. [przypis redakcyjny]

praetensionem (łac.) — pretensję, żądanie. [przypis redakcyjny]

praetensiones (łac.) — pretensje, żądania. [przypis redakcyjny]

praevalui (łac.) — przemogłem. [przypis redakcyjny]

praevenire (łac.) — uprzedzić. [przypis redakcyjny]

praevenire, quam praeveniri (łac.) — uprzedzić, niż być uprzedzonym. [przypis redakcyjny]

pragmatyczny (z gr. πράγμα: dzieło, sprawa, zwłaszcza ważna np. państwowa) — jako wyraz techniczny miał i ma przeróżne zastosowania w retoryce, historii, polityce. Kant użył go na oznaczenie pojęcia, które zwykle praktycznym nazywamy (oczywiście w szczuplejszym rozumieniu), tj. na oznaczenie przepisów, mogących znaleźć bezpośrednie w życiu potocznym zastosowanie (prawidła roztropności), zachowując dla wyrazu „praktyczny” wyższą, szlachetniejszą, „rozumową” doniosłość w dziedzinie moralności, w dziedzinie ideałów. [przypis redakcyjny]

Pragnął (…) / Ten król, by (…) mieć szablę (…) Duryndanę… — wyprawę Gradasa do Hiszpanii i do Francji celem zdobycia Duryndany i Bojarda, a następnie udaremniony przez Malagizego pojedynek z Rynaldem opowiada Bojardo w Księdze I, Pieśni IV i n., i tam też odsyła poeta czytelnika: „ale już sami czytaliście o tem” (91, w. 1). [przypis redakcyjny]

Pragnę, by ucząc się czytać, czytał o swym kraju (…) w szesnastym [roku życia znał jego] wszystkie prawa — por. we fragmentach Instytucji politycznych, w ustępie „O prawach”: „Jedynie odpowiednią nauką dla dobrego narodu jest nauka własnych praw. Powinien ciągle nad nimi rozmyślać, by je kochać, zachowywać, a nawet — gdy zajdzie konieczna i dobrze sprawdzona potrzeba — poprawić, z ostrożnością, jakiej wymaga przedmiot tej wagi. Państwo, w którym jest więcej praw, niż ich może spamiętać każdy obywatel, jest państwem źle urządzonym, a każdy obywatel, który nie zna na pamięć praw swojego kraju, jest złym obywatelem; dlatego Likurg chciał zapisać swoje prawa tylko w sercu Spartan”. [przypis redakcyjny]

Pragnienie, co się (…) ugasza (…) tą wodą, o którą (…) Samarytanka błagała u Pana — Pragnienie wiedzy, nauczenia się czegoś nowego. Samarytanka prosiła Zbawiciela: „Panie, daj mi tej wody, abym nie pragnęła” (Ewangelia św. Jana, rozdz. 4, w. 15). [przypis redakcyjny]

pragniewa (…) rozdzielona — pragniemy, rozdzieleni (starop. liczba podwójna). [przypis redakcyjny]

praktyka (lm) — tu: intryga. [przypis redakcyjny]

praktykarka (starop.) — wieszczka, czarnoksiężniczka. [przypis redakcyjny]

praktyka — tu: intryga. [przypis redakcyjny]

Praktyki czyni — praktykuje, tj. zjednywa sobie zwolenników, spiskuje. [przypis redakcyjny]

praktyki (starop.) — czary. [przypis redakcyjny]

praktykować (daw.) — domyślać się, wnioskować, wróżyć. [przypis redakcyjny]

praktykować (daw.) — [tu:] domyślać się, wnioskować, wróżyć. [przypis redakcyjny]

praktykować — doprowadzać do skutku intrygami. [przypis redakcyjny]

praktykować — tu: wróżyć. [przypis redakcyjny]

prałat — honorowa godność, nadawana duchownym. [przypis redakcyjny]

prałat — wyższy duchowny w Kościele katolickim. [przypis redakcyjny]

praporszczyk (z ros.) — w wojsku rosyjskim najniższy stopień oficera. [przypis redakcyjny]

praśnego — przaśnego, niesyconego, surowego. [przypis redakcyjny]

prastare boginie — tj. Mojry, boginie przeznaczenia. [przypis redakcyjny]

prasy — ucisku, niebezpieczeństwa. [przypis redakcyjny]

praszczę — prątek, pręt, rózga. [przypis redakcyjny]

praszczęta — lm od praszczę: cienki pręt, rózga do bicia; tu w znaczeniu: udręczenie, bieda, opały. [przypis redakcyjny]

Prawa Burgundów, a zwłaszcza prawa Wizygotów, przyjęły kary cielesne. Prawa salickie i rypuarskie nie przyjęły ich: lepiej zachowały swój charakter. — Znajduje się tylko niektóre z nich w dekrecie Childeberta. [przypis redakcyjny]

prawa inkolatu — prawa pobytu, zamieszkania. [przypis redakcyjny]

prawa — [tu:] sprawy. [przypis redakcyjny]

praw Boga waszego lub waszych — a więc hr. Henryk jawnie przyznaje się, że w programie jego walki zawiera się nie tylko obrona chrześcijaństwa i „cnót przodków”, ale też przywilejów arystokracji. [przypis redakcyjny]

prawda i treść formalna rzeczy — Ob. objaśnienie znaczenia tego wyrazu wyżej. [przypis redakcyjny]

prawda się znać musi — prawdę wyznać się musi. [przypis redakcyjny]