Przypisy

be happy and calm and bright (ang.) — bądź szczęśliwą, spokojną i jasną. [przypis redakcyjny]

bekas — ptak błotny, kszyk; ług — woda stojąca, bagienna. Tu Paszkowski sięgnąwszy do polskiego powiedzenia upiększył porównanie. W oryg. jest prozaicznie as an egg is full of meat, jak jajko pełne swojej zawartości. [przypis redakcyjny]

Bekeria — Bekeria, rodem z Pawii, opat Walombrozy; gdy odkryto spisek, za pośrednictwem którego miał Florencję oddać w ręce gibelinów, głowę mu ścięto. [przypis redakcyjny]

bekiesa a. bekiesza (z węg.) — futro długie węgierskim krojem. [przypis redakcyjny]

bekiesza — długie okrycie wierzchnie węgierskiego kroju ze stojącym kołnierzem. [przypis redakcyjny]

Bekwark (Walenty Greff, 1507–1576) — rodem z Siedmiogrodu, kompozytor i słynny lutnista na dworze Zygmunta Augusta. Pointa fraszki zacytowana została przez Piotra Statoriusza Stojeńskiego w gramatyce, co pozwala stwierdzić, że utwór powstał przed lipcem 1576 (data przedmowy gramatyki). [przypis redakcyjny]

bełt puszczony łukiem — Nowa składnia. „Łukiem” jest tu szósty przypadek narzędzia (ablativus instrumenti). Zwyczajnie mówi się: puszczony z łuka. [przypis redakcyjny]

bełt — [tu:] pocisk, strzała. [przypis redakcyjny]

Bełżyce — miasteczko pod Lublinem na trakcie krakowskim. [przypis redakcyjny]

bela — paka. [przypis redakcyjny]

belica — bylica, ziele, któremu przypisywano moce magiczne. [przypis redakcyjny]

beli (starop.) — zamiast „byli”, podobnie „beł”, „beła”, „beło” itd., formy te występują w pierwszym wydaniu od czasu do czasu, na przemian z formami zwykłymi. [przypis redakcyjny]

Belizariusz — syn chłopa, wódz cesarza Justyniana, pogromca Wandalów i Gotów. [przypis redakcyjny]

Belizar — naczelny wódz wojska Justyniana i szczęśliwy wojownik. [przypis redakcyjny]

Bellamaryna — część Algieru, granicząca z Maroko. [przypis redakcyjny]

bellandi (łac.) — wojowania. [przypis redakcyjny]

belle-mère (fr.) — teściowa. [przypis redakcyjny]

Bellerofon (mit. gr.) — heros, który dosiadłszy skrzydlatego konia, Pegaza, walczył z Chimerą, a także dokonał zemsty na Antei, zrzucając ją z konia do morza; kiedy próbował wzlecieć na Olimp, Zeus strącił go jednak z Pegaza. [przypis redakcyjny]

belli civilis (łac.) — wojny domowej. [przypis redakcyjny]

belli in consilio generali constituere (łac.) — na walnej radzie postanowić. [przypis redakcyjny]

belli vicissitudinem (łac.) — zmienną kolej wojny. [przypis redakcyjny]

Bellona — bogini wojny. [przypis redakcyjny]

Bellona — siostra Marsa, bogini wojny. [przypis redakcyjny]

bellua (z łac.) — bestia. [przypis redakcyjny]

beloarda — tu: baszta. [przypis redakcyjny]

beloard (daw.) — szaniec. [przypis redakcyjny]

beloard — szaniec, reduta. [przypis redakcyjny]

Beltram — brat Rugiera, a stryj Rugiera II i Marfizy. [przypis redakcyjny]

beluarda — wieża, machina wojenna. [przypis redakcyjny]

beluard (z fr.) — narożnik obronny, baszta. [przypis redakcyjny]

Belwederek — budynek na wzniesieniu z rozległym widokiem na okolicę. [przypis redakcyjny]

belwederek (wł.) — budynek na wzniesieniu, z którego roztacza się rozległy widok. [przypis redakcyjny]

Belweder — pałac wśród parku na końcu Alei Ujazdowskich, w okresie zaborów był rezydencją generał-gubernatorów warszawskich. W pierwszych latach niepodległości — siedziba Piłsudskiego jako naczelnika państwa, od roku 1922 — siedziba prezydenta. [przypis redakcyjny]

Belweder — pałac wśród parku w południowej części miasta na końcu Alei Ujazdowskich (nazwa „belweder” — z włoskiego „piękny widok”). W tym czasie Belweder należał do rosyjskich generał-gubernatorów. [przypis redakcyjny]

Belweder — pałac w Warszawie w Parku Łazienkowskim, dawna siedziba Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. [przypis redakcyjny]

Belzebub (z hebr.) — w Nowym Testamencie pan piekieł i przywódca złych duchów. W utworze Krasińskiego ma on być twórcą „spróchniałego obrazu” raju, który to obraz — niby dekorację teatralną — złe duchy przechowują w sklepach, czyli podziemiach (staropolskie: sklep — piwnica, loch, podziemie). Wokół interpretacji obrazu Edenu rozwinęła się polemika między A. Łuckim a Z. Niemojewską-Gruszczyńską (A. Łucki, Obraz Edenu w „Nie-Boskiej komedii”, „Ruch literacki”, nr 3, s.65–67; Z. Niemojewska-Gruszczyńska, W sprawie obrazu Edenu w „Nie-Boskiej komedii”, tamże, nr 5, s. 133–135; A. Łucki, Jeszcze w sprawie obrazu Edenu w „Nie-Boskiej komedii”, tamże, nr 6, s.191–192). Kleiner sądzi, że obraz Edenu to przyroda „zespolona z jakimiś utopijnymi marzeniami”, „że plan pierwotny był odmienny”, przyroda „miała być narzędziem szatana”, kuszącego wyobraźnię poety. Za tą interpretacją idzie też wyd. Libery i Sawrymowicza. Według M. Janion interpretacja Edenu jako jednej z trzech wizji–kuszeń może być dwojaka. Po pierwsze można uznać, że Eden stanowi tu synonim natury, tak jak rozumieli ją romantycy: to raj utracony, stan naturalnej szczęśliwości, przeciwieństwo życia w cywilizacji, prosty i harmonijny żywot. Ale można rozumieć ów symboliczny Eden jako oświeceniowy „stan naturalny” człowieka związany z filozoficzną utopią XVIII–wiecznych racjonalistów. Wtedy pokusę szatańską łączyć należy z obrazem przyszłego szczęścia ludzkości, jaką roztacza Pankracy w rozmowie z hrabią Henrykiem. [przypis redakcyjny]

Bembus — Bembo Pietro (1470–1547), Wenecjanin, był naprzód sekretarzem Leona X, później kardynałem; jeden z najsławniejszych autorów włoskich XVI w., pisał z równą biegłością po włosku i po łacinie. [przypis redakcyjny]

Bembus właśc. Bembo, Pietro (1470–1547) — Wenecjanin, był naprzód sekretarzem Leona X, później kardynałem; jeden z najsławniejszych autorów włoskich XVI w., pisał z równą biegłością po włosku i po łacinie. [przypis redakcyjny]

Bem Józef (1797–1850) — generał polski, uczestnik powstania listopadowego, w latach 1848–1849 wsławił się jako komendant obrony rewolucyjnego Wiednia, a następnie wojsk węgierskich w Siedmiogrodzie, gdzie zwycięsko walczył z Austriakami. W sierpniu 1849 r. był naczelnym wodzem armii węgierskiej; po klęsce powstania wstąpił do armii tureckiej. [przypis redakcyjny]

Benak — jezioro Garda w płn. Włoszech. [przypis redakcyjny]

Benedicite! — kościelna łacińska formuła powitania, pożegnania i błogosławieństwa. [przypis redakcyjny]

Benedico vobis (łac.) — błogosławię wam. [przypis redakcyjny]

Benedicti Patris mei, venite (łac.) — „Błogosławieni Ojca Mojego, chodźcie”. Słowa z Ewangelii św. Mateusza. [przypis redakcyjny]

benedykcyj — [forma D.lm:] błogosławieństw. [przypis redakcyjny]

Benedyktowe ustawy — ustawy św. Benedykta, założyciela zakonu benedyktynów. [przypis redakcyjny]

beneficia curata (łac.) — duszpasterstwa. [przypis redakcyjny]

beneficja — dobrodziejstwa, tutaj: uposażenia duchownych. [przypis redakcyjny]

beneficjum — dochodowy urząd w Kościele katolickim. [przypis redakcyjny]

Bene! (łac.) — Dobrze! [przypis redakcyjny]

bene meritorum (łac.) — dobrze zasłużony. [przypis redakcyjny]

bene meritum (łac.) — dobrze zasłużonego. [przypis redakcyjny]

Benewentu książę — Grymoald. [przypis redakcyjny]

Beninkasso z Arezzo — będąc namiestnikiem podesty w Sienie, z urzędu swego kazał ściąć głowy brata i synowca Dżina za uliczne rozboje; Dżino zajątrzony zemstą, przebił go puginałem. [przypis redakcyjny]

Beniowski, Maurycy August (1741–1786) — słowacki podróżnik, awanturnik i żołnierz, autor barwnych pamiętników; w 1768 r. dołączył do konfederacji barskiej (dzięki temu epizodowi stał się tytułowym bohaterem poematu dygresyjnego J. Słowackiego, a następnie powieści W. Sieroszewskiego), schwytany przez Rosjan i zesłany, urządził na Kamczatce spisek i bunt więźniów, którzy opanowawszy miasto, uciekli na zdobytym przez siebie statku „Św. Piotr i Paweł”; Beniowski tułał się następnie po morzach (Aleuty, Ameryka Płd., Japonia), aż w 1772 r. dotarł do Francji, gdzie swymi opowieściami zainteresował króla Ludwika XV; zaciągnął się do wojska fr. w stopniu podpułk. i został wysłany przez rząd w 1773 r. z misją kolonizacyjną, przybył na Madagaskar, gdzie został w 1776 r. przez rdzennych mieszkańców uznany królem; w 1782 gościł w Stanach Zjednoczonych, utrzymywał znajomość z Benjaminem Franklinem; w 1785 r. powrócił na Madagaskar, odbił stolicę kraju z rąk fr., przejęcie władzy rozpoczynając od budowy fortów; zginął w potyczce z Francuzami. [przypis redakcyjny]

benissimo! (wł.) — doskonale. [przypis redakcyjny]

Benjamin Kennikot (1718–1783) — uczony hebraista angielski. Jego wydanie Starego Testamentu wyszło jednak dopiero w latach 1776–1780. [przypis redakcyjny]

Benson, Arthur Christopher (1862–1925) — pisarz angielski, autor książek o D. G. Rossettim (1904), Walterze Paterze (1906), zbiorku studiów pt. English Men of Letters (1905) i in. — Portret Watteau i Sebastian Storck, dwa rozdziały z Portretów fikcyjnych Waltera Patera. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

Bentywol — Ercole Bentivoglio z Bolonii, poeta włoski, wygnany przez Juliusza II. [przypis redakcyjny]

berdysz — broń piechoty, topór osadzony na drzewcu. [przypis redakcyjny]

berdysz (daw.) — rodzaj topora wojennego. [przypis redakcyjny]

berdysz — rodzaj topora bojowego. [przypis redakcyjny]

berdysz — rodzaj topora wojennego. [przypis redakcyjny]

berdysz — szeroki, ciężki topór na bardzo długim drzewcu, używany przez piechotę do kruszenia zbroi. [przypis redakcyjny]

berejter — ujeżdżacz koni. [przypis redakcyjny]

beresteckie — zwycięska bitwa pod Beresteczkiem 28–30 czerwca 1651. [przypis redakcyjny]

Berezyna — prawy dopływ Dniepru; słynna z klęski poniesionej w czasie przeprawy przez armię Napoleona I, cofającą się spod Moskwy (1812). [przypis redakcyjny]

Berezyny — wieś na płd. od Knyszyna, niedaleko Narwi; należała do starostwa knyszyńskiego, więc jako wieś królewską obrał ją Pasek na postój. [przypis redakcyjny]

bergleder — skórzany pas górniczy. [przypis redakcyjny]

Bergson mówi, że o charakterze każdej treści (image) decyduje, na jakiej płaszczyźnie zostanie ona przez nas umieszczona: czynnymi, rzeczywistymi w pełnym znaczeniu stają się te treści, które kojarzą się bezpośrednio z ruchowymi postawami naszego ciała. O spirytualizacji naszego wnętrza decyduje więc jego związek z życiem czynnym. [przypis redakcyjny]

Bergstedt — miasto w Holsztynie na płn. od Hamburga. [przypis redakcyjny]

berło — drąg, na którym siada ptak myśliwski. [przypis redakcyjny]

berlinka — duża łódź żaglowa z pomostem przykrywającym przewożony ładunek. [przypis redakcyjny]

Bernacki — właśc. Bernawski, wódz wołoski. [przypis redakcyjny]

Berna — Franciszek Berna, krewniak kardynała Bibbieny, znakomity poeta, twórca i ojciec burleski, zwanej od niego poesia bernesca (zm. 1535). [przypis redakcyjny]

Bernard — Bernardo Dovizi z Bibbieny, znany lepiej pod nazwą kardynała Bibbieny (1470–1520), autor pierwszej włoskiej komedii pt. Calandria. [przypis redakcyjny]

Bernardyni — kościół Św. Anny (pobernardyński) na Krakowskim Przedmieściu, wzniesiony w r. 1454, wielokrotnie przebudowywany, ostatni raz w w. XVIII, bardzo zniszczony podczas powstania warszawskiego, został odbudowany. [przypis redakcyjny]

Bernardyn Kapel — Bernardo Cappel, statysta, poeta liryczny włoski, jeden z najlepszych XVI w. (1504–1565). [przypis redakcyjny]

Bernika — starożytna Berenice, miasto w Trypolitanii. [przypis redakcyjny]

Beroiki — miasto Berwick nad ujściem rzeki Tweed, na granicy Anglii i Szkocji. [przypis redakcyjny]

Berti, Nerli, Wekio — starożytne florenckie rodziny za czasów poety. [przypis redakcyjny]

Bertolag a. Bertoladz z Bajony — pochodził z domu Maganzów, wrogiego panom z Jasnej Góry (Clermont). [przypis redakcyjny]

Bertram — służący Krasińskiego. [przypis redakcyjny]

Bertrand de Fénelon — przyjaciel Prousta, który padł na froncie w początkach wielkiej wojny. Wiele z jego sympatycznych rysów weszło w fizjognomię Roberta de Saint-Loup. Szczegół ten, jak wiele innych, świadczy, jak dalece sam Proust zajmuje chwilami miejsce bohatera opowiadania. [przypis redakcyjny]

beryl (gr. berillos: morska zieleń) — przezroczysty minerał o szklistym połysku, krzemian berylu i glinu. Jego zabarwione odmiany są kamieniami szlachetnymi, np. zielony to szmaragd, niebieski to akwamaryn. [przypis redakcyjny]

bespieczne słowa (starop.) — śmiałe słowa; [wypowiedziane bez zachowania pieczy, tj. uwagi, ostrożności; red. WL]. [przypis redakcyjny]

bespiecznie (starop. forma ort.) — bezpiecznie; tu: śmiało. [przypis redakcyjny]

bestialskie — zwierzęce. [przypis redakcyjny]

Bestiarius — gladiator, walczący ze zwierzętami podczas widowisk w cyrku. [przypis redakcyjny]

Bestya szpetna, brzydka — tą „bestyą” jest wedle wszelkiego podobieństwa do prawdy chciwość; pewna część wykładaczów widzi w niej (mniej słusznie) zabobon. [przypis redakcyjny]

Bethel — w Palestynie, na płn. od Jerozolimy. [przypis redakcyjny]

Betleem — dziś popr. Betlejem. [przypis redakcyjny]

betsedejską sadzawka — według Ewangelii sadzawka w Jerozolimie, której woda, poruszana przez anioła, posiadała moc uzdrawiania chorych. [przypis redakcyjny]

Betys — rzeka Guadalkwiwir w Hiszpanii. [przypis redakcyjny]

Bewadzan — Bewazzano, rodak i przyjaciel kard. Bembo, poeta łaciński i włoski. [przypis redakcyjny]

bez braku (daw.) — bez wyboru (brak: wybór). [przypis redakcyjny]

bez braku* (starop.) — bez wyboru, bez wyjątku. [przypis redakcyjny]

bezbrodni — bez bród, młokosy. [przypis redakcyjny]

bez chluby — nie chwaląc się tym. [przypis redakcyjny]

Bez daty [wrzesień, 1663] — jestto jedyny list niniejszego zbioru, nie opatrzony żadną datą. Z treści jego wynika, że przypada on na czasy konfederacyi i buntów wojska z r. 1663. Ostatni ustęp listu pozwala datę jeszcze dokładniej określić. Mowa tam o przybyciu posła brandenburskiego, Hoverbecka, i o przywiezionym przezeń darze elektora Fryderyka Wilhelma, w postaci karety i kilku par koni. Otóż z relacyi Hoverb., wyd. w zbiorze „Urk. und Act. etc.” dowiadujemy się, że właśnie w połowie września Hov. dar ten doręczył po audiencyi królowej (T. IX, str. 426, w liście z 14 września roku 1663 pisze H.: „P. S. Die Kalesche und die Pferde habe ich der Koenigin im hiesigen Lustgarten, wohin Sie mich und den paepstlichen Nuntius beschieden, uebergeben. Sie setzte sich sofort hinein und ruehmte, dass sie sehr sanft gienge. Auch die Pferde gefielen ihr sehr wohl und gab sie zu verstehen, dass sie den Koenig darum angehen werde”). Jak widać z listu J. Kazimierza, udała się królowa w istocie do męża z prośbą o udział w tym darze. Jeżeli doręczenie daru nastąpiło w połowie września, a królowa zaraz do męża napisała, to król mógł także jeszcze w ciągu września odpowiedzieć. Że niniejszy list wyprawiony został niezawodnie wkrótce po liście nr. 1, pisanym z Husiatyna d. 4 września, to widać z ustępu przedostatniego w PS.: Je vous l’ay envoyé de Usiatyn etc.. [przypis redakcyjny]

bezdzietne dzieci Nocy — bóstwa podziemne, piekielne moce, uosobienia śmierci, są zawsze bezdzietne. [przypis redakcyjny]