Przypisy

rakosz — rokosz, polityczny zjazd rycerstwa (szlachty). [przypis redakcyjny]

Rambald — rycerz gaskoński, później renegat. [przypis redakcyjny]

rampa — podwyższenie ułatwiające ładowanie towarów na stacji kolejowej. [przypis redakcyjny]

rańtuch — długa chusta. [przypis redakcyjny]

raną — poranną. [przypis redakcyjny]

rana (…) w Antenorydzie była mi zadana — Cień tu mówiący jest Jakub z Kassero, obywatel z miasta Fano; markgraf Azzo d'Este przy Oriaco w okolicy Padwy, dawniej zwanej Antenorydą od Antenora, założyciela Padwy, zamordować go rozkazał. [przypis redakcyjny]

rana* — wczesna. [przypis redakcyjny]

randewu (z fr.) — spotkanie (w rękopisie: randewo). [przypis redakcyjny]

Ranek i wieczór — utwór należy do cyklu sonetów powstałych pod bezpośrednim wpływem Petrarki, stanowiących albo poetycką parafrazę utworu poety renesansowego, albo rozwinięcie (jak w tym przypadku) przejętego od włoskiego mistrza motywu. [przypis redakcyjny]

raniec (ros. raniec, z niem.) — tornister. [przypis redakcyjny]

rankor — uraza, zawziętość. [przypis redakcyjny]

rankor — żal, uraza. [przypis redakcyjny]

Ranowie — plemię zachodniosłowiańskie, zamieszkujące wyspę Rugię. [przypis redakcyjny]

rany* (starop.) — wczesny, przedwczesny, niedojrzały (por. rano, wcześnie rano); coś ranego w dordzałości: coś przedwczesnego („niewczesnego”) w czasie dojrzałości. [przypis redakcyjny]

rany* (starop.) — wczesny. [przypis redakcyjny]

rapcie — część umundurowania, paski do powieszania broni. [przypis redakcyjny]

rapcie — element umundurowania, paski do troczenia szabli. [przypis redakcyjny]

rapcie — taśmy do szabli. [przypis redakcyjny]

rapier — broń biała, dłuższa od szabli, noszona na co dzień przez mieszczan, popularna w Europie Zachodniej od XVI do XVII wieku. [przypis redakcyjny]

rapier — długa broń obosieczna z gardą (rękojeścią ochraniającą dłoń) w kształcie kosza drucianego. [przypis redakcyjny]

rapiery — długie, wąskie szpady lub szable. [przypis redakcyjny]

rapsodia (ραψωδία) — znaczyła u Greków wygłaszanie poszczególnych pieśni, mianowicie z Iliady i Odysei. Stąd przenośnie używa się na oznaczenie urywkowego, niesystematycznego wykładu. Trentowski nazwał ją (Myślini II, 443) w tym znaczeniu „siczą” pojęć (przez aluzję do Siczy Zaporoskiej). Od tego wyrazu pochodzą oczywiście używane później przez Kanta formy: rapsodyczny, rapsodycznie. [przypis redakcyjny]

rapsod — nazwy śpiewaka greckiego, użyto tu jako nazwy poematu. [przypis redakcyjny]

raptularzyk — notatnik. [przypis redakcyjny]

raptura — pismo, list. [przypis redakcyjny]

raptus puellae (łac.) — porwanie panny. [przypis redakcyjny]

rapt (z łac.) — porwanie. [przypis redakcyjny]

Rara avis in terris (łac.) — rzadki ptak na ziemiach. [przypis redakcyjny]

rara avis (łac.) — rzadki ptak. [przypis redakcyjny]

raritas (łac.) — rzecz rzadka. [przypis redakcyjny]

rasowy — arasowy, tkany. [przypis redakcyjny]

rasowy [płaszcz] — harasowy, arasowy, z materii wełnianej, szorstkiej. [przypis redakcyjny]

ratafja — rodzaj słodkiej wódki na korzeniach. [przypis redakcyjny]

rataj — rolnik, tu: parobek od wołów. [przypis redakcyjny]

ratione iuris bonorum terrestrium (łac.) — ze względu na prawo dóbr ziemskich (wolnych od obciążeń na rzecz wojska). [przypis redakcyjny]

ratione (łac.) — z przyczyny. [przypis redakcyjny]

rationem (łac.) — sprawa. [przypis redakcyjny]

rationes competentes (łac.) — odpowiednie dowody. [przypis redakcyjny]

rationes cum Republica inibit (łac.) — sposób obmyśli z stanami. [przypis redakcyjny]

rationes (łac.) — dowody. [przypis redakcyjny]

rationes (łac.) — dowody (słuszności naszej sprawy). [przypis redakcyjny]

rationes (łac.) — przyczyny. [przypis redakcyjny]

rationibus (łac.) — przyczynami. [przypis redakcyjny]

ratować w zachwianiu mdłego przyrodzenia — ratować słabą naturę ludzką (mdłe przyrodzenie) w czasie załamania (w zachwianiu). [przypis redakcyjny]

ratunek tylko z góry — tj. z Petersburga. [przypis redakcyjny]

ratunek upad z sobą bierze — ratunek (nawiązanie do ratowania Eurydyki przez Orfeusza) doprowadza do upadku (klęski). [przypis redakcyjny]

ratunk (daw.) — ratunek. [przypis redakcyjny]

ratunk — ratunek; starop. przyrostek miał formę -unk (z niem. -ung). [przypis redakcyjny]

Ratusz mieścił się w przebudowanym pałacu Jabłonowskiego na placu Teatralnym (zniszczony w czasie powstania warszawskiego). W budynku ratusza znajdowały się biura policyjne. [przypis redakcyjny]

ratuszowa wieża — ratusz ten, mieszczący się od 1817 r. w dawnym pałacu Antoniego Jabłonowskiego, znajdował się naprzeciw Teatru Wielkiego na obecnym placu Teatralnym; został zburzony podczas powstania warszawskiego; obecnie stoi tu pomnik Bohaterów Warszawy. [przypis redakcyjny]

Ratusz — wspaniały pałac renesansowy z XVI w. obok ul. Rivoli, spalony w czasie Komuny Paryskiej (1871), odbudowany w latach 1872–1882. [przypis redakcyjny]

raus (z niem. heraus) — wychodź! wystąp! [przypis redakcyjny]

raut — eleganckie przyjęcie dla wielu dostojnych osób. [przypis redakcyjny]

raut (z ang. rout) — większe uroczyste przyjęcie wieczorne bez tańców. [przypis redakcyjny]

Rawena — Rawenna, miasto nad morzem Adriatyckim w środkowych Włoszech (bitwa w r. 1516). [przypis redakcyjny]

raz bratem, drugi raz przyjacielem — „przyjacielem” w liście można było tytułować jedynie mieszczanina, kupca; szlachcicowi należał się tytuł „pana brata”, stąd obraza Paska i dotkliwa odprawa, jaka z jego strony spotkała Żeromskiego. Listy pisywali u zamożniejszej szlachty zwykle osobni pisarze, zwani manualistami, a tylko ostatni zwrot listu dopisywał własnoręcznie korespondent, i tym się tłumaczy tytuł „pana brata”, dany Paskowi zgodnie ze zwyczajem przez samego Żeromskiego przy zakończeniu listu. [przypis redakcyjny]

raz — cios (por. razić, otrzymywać razy). [przypis redakcyjny]

razem (daw.) — dziś: jednocześnie, zarazem. [przypis redakcyjny]

razem (daw.) — nagle. [przypis redakcyjny]

Razem miejmy nadzieję (…) kto kocha, co inny porzucił — Jest to wzięte z Owidiusza, Amores II, 19, 4 i 5 z przestawieniem wierszy. Meijer, zastanowiwszy się nad tym, że są to słowa kochanka do męża swej kochanki, skłaniające go do nieodtrącania jej, sądzi, że są one całkiem nieodpowiednie tutaj na cytatę i usiłuje zrozumienie ich przystosować (w 2 wyd. swego przekładu podaje nową próbę). Baensch (287) podziela zdanie co do nieodpowiedniości, ale uznaje próby Meijera za daremne i nie widzi możności objaśnienia tych wierszy w myśl przykładu dla powyższej zasady. Appuhn (685) odrzuca wykładnię Meijera i podaje swoją, dla Francuza charakterystyczną. Wszystkie te wysiłki są próżne, bo de Spinoza nie liczy się oczywiście wcale z myślami okolicznymi poety, lecz wyjmuje tylko słowa jego dla ich własnej treści, nawołującej do solidarności emocjonalnej ludzi, a przecież i poeta ostatecznie to samo ma na myśli („żelazne” wyraża potępienie). [przypis redakcyjny]

razem niezłożonym — cięciem, przed którym się nie można obronić. [przypis redakcyjny]

razem płynąć po Dunajcu — w Ludzimierzu, gdzie Wanda spędzała lato. [przypis redakcyjny]

razem witam i (…) żegnam — zarazem witam i żegnam. [przypis redakcyjny]

razem — zaraz. [przypis redakcyjny]

razi — uderza boleśnie, bije, zabija. [przypis redakcyjny]

Raz jeszcze powtarzam: tak stoją rzeczy bynajmniej nie w młodzieńczych tylko utworach Wyspiańskiego. Polski dorobek dziejowy, polska, ukształtowana przez historię i niewolę psychika jako wystarczająca sobie całość — oto co stanowi sensorium naszych artystów, podstawę myślową naszych metafizyków, jądro rozumowań naszych politycznych doktrynerów. Swobodę niewyrzekania się tego stanu rzeczy, bronienie go wszelkimi sofizmatami — ma się na myśli dziś, gdy się mówi u nas o swobodzie tworzenia. Swobodą tą nazywa się możność pozostania wiernym własnej bierności wbrew wymaganiom własnej duszy i myśli. Swobody tworzenia się bronią ci, którzy nigdy żadnego okrucha nowej psychiki nie stworzyli; poprzestali na tworzeniu nowych wykrętów dla własnego bezwładu. [przypis redakcyjny]

raz jeszcze — w poprzednich wyd. BN: „jeszcze raz”. [przypis redakcyjny]

Raz w raz — raz po raz, tu: stale. [przypis redakcyjny]

ręce uzbrajam tą miotełką mojej łaźni — według podania historycznego, zawartego w Kronice tzw. Galla-anonima, Bolesław Chrobry sam karał swoich wielmożów w łaźni rózgami. [przypis redakcyjny]

ręczynki (zdr.; forma starop.) — rączki. [przypis redakcyjny]

Réflexions sur la violence, Enquête sur la monarchie — Enquête sur la monarchie, dzieło Charles'a Maurrasa, teoretyka francuskiego rojalizmu, duchowego następcy Józefa de Maistre'a. Réflexions sur la violence, dzieło Jerzego Sorela. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

ręka, co przeklęta, była swoja — chodzi tu o zdrajców sprawy narodu w okresie rozbiorów, o sprzedawczyków na żołdzie mocarstw rozbiorowych, zwłaszcza Rosji. [przypis redakcyjny]

rękawiczne (daw.) — odsetki na rękę, rękawicę wypłacone. [przypis redakcyjny]

rękawki — kopca mogilnego. Nazwa wywodzi się od kopca Krakusa. Kopiec ten według legendy lud usypał znosząc ziemię w rękawach. Później nazwa święta ludowego, zapewne pamiątka dawnej uroczystości obchodzonej przez Słowian. [przypis redakcyjny]

rękodajny — dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp. [przypis redakcyjny]

Rękopisy — Z = rkps bibl. hr. Zamojskich w Warszawie; P = rkps bibl. Poturzyckiej hr. Dzieduszyckich we Lwowie; J = rkps bibl. Jagiellońskiej, w Krakowie; C = rkps bibl. ks. Czartoryskich w Krakowie; D = rkps bibl. hr. Tarnowskich w Dzikowie; S = rkps miejskiej t. z. Szersznikowskiej (Scherschnicksche Stadtbibliothek) w Cieszynie; B = rkps bibl. hr. Baworowskich we Lwowie; W = rkps bibl. uniwersyteckiej w Warszawie. Wszystkim zarządom powyższych bibliotek za chętne użyczenie rękopisów, i to na czas dłuższy, przez co to pierwsze krytyczne wydanie stało się możliwym, składam najszczersze podziękowanie. [przypis redakcyjny]

rêl — przekręcone z ang. railway: kolej. [przypis redakcyjny]

rętszy (daw.) — bardziej rączy, szybszy. [przypis redakcyjny]

realista — człowiek nazywający rzeczy po imieniu, weredyk. [przypis redakcyjny]

reasumpcją — [daw. forma B.lp r.ż.] ponowne otwarcie. [przypis redakcyjny]

reasumpcja — ponowne otwarcie. [przypis redakcyjny]

recedere (łac.) — cofnąć, odstąpić. [przypis redakcyjny]

recedo, recedere (łac.) — cofnąć, odstąpić. [przypis redakcyjny]

recedo, recedere (łac.) — cofnąć się, zboczyć, odstąpić. [przypis redakcyjny]

recentem aliorum felicitatem aegris introspiciunt oculis (łac.) — na świeże szczęście innych zazdrosnymi patrzą oczyma. [przypis redakcyjny]

recenzować — tu: wznawiać. [przypis redakcyjny]

recepta (starop.) — [tu:] lekarstwa. [przypis redakcyjny]

recesserunt (…) conformiter (łac.) — odstąpiły od poprzedniej myśli i zgodnie. [przypis redakcyjny]

reces — w odwłokę, na odroczenie. [przypis redakcyjny]

reces (z łac.) — odłożenie niezałatwionej sprawy do następnego sejmu. [przypis redakcyjny]

recognoverunt (łac.) — zeznali. [przypis redakcyjny]

recontrarium sentiebant (łac.) — przeciwnej był myśli. [przypis redakcyjny]

recordationem (łac. forma B.lp) — pamięć. [przypis redakcyjny]

recordationem passionis Domini (łac.) — pamiątkę męki Pańskiej. [przypis redakcyjny]

recurro supplex (łac.) — uciekam się pokornie. [przypis redakcyjny]

reddant rationem (łac.) — wyliczyli się. [przypis redakcyjny]

reddant rationem (łac.) — zdadzą liczbę. [przypis redakcyjny]

reddet rationem (łac.) — zda rachunek. [przypis redakcyjny]

reddite rationem (łac.) — zdajcie sprawę. [przypis redakcyjny]

redemptora — wykupiciela. [przypis redakcyjny]