Przypisy

bogać tam (daw.) — gdzie tam. [przypis edytorski]

bogać tam (daw., gw.) — gdzie tam. [przypis edytorski]

bogacie (starop. forma) — dziś: bogato. [przypis edytorski]

bogactwy — dziś popr. forma N. lm: bogactwami. [przypis edytorski]

bogactwy — dziś popr. forma N.lp: bogactwami. [przypis edytorski]

bogaczów — dziś popr. forma: bogaczy. [przypis edytorski]

Boga dla (starop.) — dla Boga; z powodu Boga, ze względu na przykazania pobożności. [przypis edytorski]

boga, który strzały ciska — tj. Apolla. [przypis edytorski]

Bogam (…) naznaczył (starop. forma) — konstrukcja z przestawną końcówką czasownika; inaczej: Boga naznaczyłem. [przypis edytorski]

Boga Najwyższego — «Nie czcił gwiazd ani innych zjawisk planetarnych, ale wyznawał jedynie Najwyższego Boga i służył Mu, tak jak Abram i ci, co do niego dołączyli», zob. Radak do 14:18. [przypis edytorski]

Boga Rodzico! Mario! (…) — kwestia nawiązująca do francuskiego dramatu Mickiewicza Konfederaci barscy. [przypis edytorski]

Bogaście prosili (starop. forma) — prosiliście Boga. [przypis edytorski]

bogat (daw. forma imiesł.) — bogaty. [przypis edytorski]

bogatszym — tu: bogatszy jestem. [przypis edytorski]

bogaty mój „Andrzej” — mowa o statku; nazwa jest aluzją do hiszpańskiego galeonu zdobytego przez Anglików podczas morskiego rajdu na Kadyks (1596), przemianowanego z „San Andres” na „Saint Andrew”. [przypis edytorski]

Bogaty Wieczór a. Szczodry Wieczór — tradycji ludowej na Podlasiu: wieczór poprzedzający Nowy Rok. [przypis edytorski]

boga w Delfach — Apollina, boga słońca, sztuki i wróżbiarstwa, którego najważniejsze sanktuarium, połączone z wyrocznią, znajdowało się w Delfach. [przypis edytorski]

bogdajby (daw.) — oby. [przypis edytorski]

bogdajbym (daw.; od: daj Boże, bym) — partykuła wyrażająca życzenie połączona z końcówką osobową czasownika: obym. [przypis edytorski]

bogdajbyś (daw.; od: daj Boże, byś) — partykuła wyrażająca życzenie połączona z końcówką osobową czasownika: obyś. [przypis edytorski]

bogdaj (daw.) — oby; bogdajbyście (…) nie byli zwodzili: obyście nie zwodzili (konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika, w daw. czasie zaprzeszłym). [przypis edytorski]

bogdaj (daw.) — oby (dosł. niech Bóg da, aby…). [przypis edytorski]

bogdajem (daw.) — żebym, obym; bodaj żebym. [przypis edytorski]

Bogdaj — oby; oby Bóg dał. [przypis edytorski]

Bogdaj to — oby to była; żeby to była. [przypis edytorski]

bogdanka (daw.) — kochanka. [przypis edytorski]

bogdanka (daw.) — ukochana. [przypis edytorski]

Bogdanow, Aleksandr (1873–1928) — właśc. Aleksander A. Malinowski, rosyjski filozof, ekonomista, działacz polityczny i socjolog białoruskiego pochodzenia. [przypis edytorski]

Bogdanowicz, Hipolit Fiodorowicz (1743–1803) — ros. poeta, twórca poematu heroikomicznego Duszeńka, wzorowanego na utworze La Fontaine'a Miłość Psyche i Kupidyna. [przypis edytorski]

Bogdanowicz, Jurij Nikołajewicz (1849–1888) — rewolucjonista, uczestnik „wędrówki w lud”, członek Komitetu Wykonawczego Narodnej Woli; uczestnik przygotowań do zamachu na Aleksandra II; aresztowany w marcu 1882, skazany na karę śmierci zamienioną na dożywocie w Twierdzy Szlisselburskiej, gdzie zmarł. [przypis edytorski]

Bogdo Chan (1869–1924) — ostatni chan Mongolii. Po wkroczeniu armii chińskiej do Mongolii 2 grudnia 1919 roku został aresztowany. Uwolniony 3 lutego 1921 roku po przybyciu oddziałów barona Ungern von Sternberga i ponownie osadzony na tronie. [przypis edytorski]

bogdo-gegen — tytuł zwierzchników Kościoła buddyjskiego w Mongolii używany w latach 1691–1924. [przypis edytorski]

bo gdyby opuścił ojca swojego — powiedzieliśmy ci, że «ojciec jego umrze w dniu, gdy go nie ujrzy. Ale mimo tego nie wahałeś, tylko powiedziałeś ‘jeśli wasz brat nie przyjdzie, nie zobaczycie mojego oblicza’. I o co w tym wszystkim chodzi, że potrzebowałeś tego chłopaka, a teraz chcesz go zatrzymać? [Czyż] okoliczności nie dowodzą, że to ty spowodowałeś to zatrzymanie, tak bardzo zapragnąłeś [Binjamina], ale nie mamy pojęcia po co», zob. Bechor Szor do 44:22. [przypis edytorski]

bo gdy siódmy liczby obrót przychodzi (…) a dwa razy trzy, z jednością zmięszane, zakrytą mocą dokazują — autor tych słów był wyznawcą numerologii; w Annales Poloniae Wespazjan Kochowski doszukiwał się porządku dziejów, odmierzając je siedmioletnimi okresami, nazwanymi przez siebie klimakterami (z gr.: szczebel), a także na okresy siedemsetletnie, które przedzielone miały być przewrotami historycznymi; podobnie patrzył na ciąg życia poszczególnych jednostek. [przypis edytorski]

Bo gdzie niezgoda i rozdział, tam jest upadek królestwa… — Łk 11, 17. [przypis edytorski]

bogi — dziś M.lm: bogowie. [przypis edytorski]

bogi — dziś popr.: bogowie. [przypis edytorski]

bogi — dziś popr. forma B. lm: bogów. [przypis edytorski]

bogi — dziś popr. forma B. l. mn.: bogów. [przypis edytorski]

bogi — dziś popr. forma M.lm: bogowie. [przypis edytorski]

bogi — dziś popr. forma M. lm: bogowie. [przypis edytorski]

Bogi — dziś popr. forma M. lm: Bogowie. [przypis edytorski]

bogi — dziś popr. forma M.lm.: bogowie. [przypis edytorski]

bogi — dziś popr. forma N.lm: bogami. [przypis edytorski]

bogi — dziś popr. forma W.lm: bogowie. [przypis edytorski]

bogi — dziś raczej: bogowie. [przypis edytorski]

Bogiem a prawdą — mówiąc szczerze, w istocie, naprawdę. [przypis edytorski]

Bogiem sławiena (starop.) — umiłowana przez Boga. [przypis edytorski]

Bogiem — tu: przez Boga. [przypis edytorski]

boginiej — dziś popr. forma C.lp: bogini. [przypis edytorski]

boginiej — dziś popr. forma D.lp: bogini. [przypis edytorski]

boginie z lasku Ida (mit. gr.) — Hera, Atena i Afrodyta, które w lasku na górze Ida kazały Parysowi rozstrzygnąć ich spór, przyznając jednej jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”. [przypis edytorski]

bogini lasów (mit. gr.) — Artemida; jej strzały miały być przyczyną nagłej śmierci kobiet. [przypis edytorski]

bogini Li (mit.) — Matka Li, niebiańska bogini stworzycielka w wierzeniach ludu Czin w zach. Mjanmie (Birmie); stworzyła ze swojej śliny ziemię, niebo i morze, a także wszelkie życie, zwierzęce i roślinne, również ludzi. [przypis edytorski]

Bogini morza kochała rybaka — w mit. litew. Jurata (Jūratė, od litew. jūra: morze), bogini Bałtyku, zakochała się w rybaku, za co Perkun zniszczył jej bursztynowy pałac i pozbawił ją władzy. [przypis edytorski]

bogini niebieska, co na błękity lała drogi mleczne — Hera, bogini niebios, żona Zeusa w mit. gr. [przypis edytorski]

bogini Piękna — Lakszmi, hinduska bogini szczęścia, bogactwa i piękna, przedstawiana jako młoda kobieta o czterech rękach, stojąca na lotosie. [przypis edytorski]

bogini rozkoszy — Afrodyta, w mit. gr. bogini miłości, jej rydwan był zaprzężony w gołębie. [przypis edytorski]

Bogini rozumu 1869 — inne źródła podają rok 1870 jako datę wydania dramatu Die Göttin der Vernunft. [przypis edytorski]

bogini — standardowy na początku epopei zwrot do Muzy. [przypis edytorski]

bogini — tu: Atena. [przypis edytorski]

bogini z morskich zrodzona powodzi (mit. gr.) — Afrodyta. [przypis edytorski]

boginka — w mitologii słowiańskiej kobiecy demon wód, lasów i pól. [przypis edytorski]

boginki — mowa o nimfach, opiekunkach strumieni. [przypis edytorski]

Bogi same — dziś popr. forma M. lm: bogowie sami. [przypis edytorski]

Bogi skarały — dziś popr. forma: Bogowie skarali (ukarali). [przypis edytorski]

bogóm — dziś popr. forma C. lm: bogom. [przypis edytorski]

Bogóm — dziś popr. forma C. lm: Bogom. [przypis edytorski]

Bogóm się modliły — dziś popr.: modliły się do bogów. [przypis edytorski]

Bogów rodzicem Ocean, a matką ich była Tetyda — Homer, Iliada XIV 201 (Hera do Afrodyty) oraz XIV 302 (Hera do Zeusa). [przypis edytorski]

bogów — tj. właśc. posąg bogini Ateny, czyli Palladion (a. Palladium); posążek ten miał być zrzucony z Olimpu przez Zeusa założycielowi Troi (Dardanosowi a. Ilosowi). Wg przepowiedni Troja nie mogła być zdobyta, dopóki Palladion znajdował się w trojańskiej świątyni Ateny. Diomedes i Odyseusz wykradli nocą podstępnie święty posążek Ateny, aby pozbawić Troję tej nadprzyrodzonej ochrony; inna wersja mitu mówi, że Palladium, podobnie jak bóstwa domowe Penaty, wziął uchodzący z Troi Eneasz. [przypis edytorski]

bogów wezwania — tracyjnie bogom składano ofiary z pierwszych kilku kropli wina w pucharze, co nazywano libacjami. [przypis edytorski]

bogobojny, w przykazaniach Pańskich kocha się wielce — Ps 112, 1. [przypis edytorski]

bogoczłowiek (rel.) — w teologii chrześcijańskiej: Jezus Chrystus, który jest jednocześnie Bogiem i człowiekiem. [przypis edytorski]

bogoiskatielstwo — ros. bogoiskatiel: szukający Boga; prąd religijno-filozoficzny w Rosji. [przypis edytorski]

bogomodlca (daw.) — modlący się do Boga. [przypis edytorski]

bogomolca — człowiek pobożny, modlący się do Boga; por. starop. słowo bogomodlca. [przypis edytorski]

bogomolie — prawdopodobnie chodzi o przedmioty związane z kultem religijnym. [przypis edytorski]

bogomolnik — tu: osoba nawiedzona religijnie; generalnie: członek odłamu chrześcijaństwa (oraz antyfeudalnego ruchu religijnego) zw. też bogomolcami a. bogomiłami, który powstał w związku z wystąpieniem w X w. Jeremiasza zw. Bogomiłem, obejmował tereny dzisiejszej Bułgarii, a następnie Serbii oraz Bośni i ideowo wpłynął na późniejsze ruchy religijne katarów i albigensów; bogomolcy zbliżali się w swoich koncepcjach teologicznych i kosmogonicznych do manicheizmu, twierdzili, że Bóg Ojciec zrodził dwóch synów, złego Satanaela i dobrego Logosa, z których pierwszy stworzył świat materialny w akcie buntu i złośliwości, że w człowieku jedynie pierwiastek duchowy jest dobry i pochodzi od Logosa, ciało zaś podlega złemu Satanaelowi; bogomolcy zostali potępieni zarówno przez katolickie papiestwo, jak i kościół prawosławny, żyli w ascezie, krytykowali hierarchię kościelną, odrzucali sakramenty i wiarę w zmartwychwstanie. [przypis edytorski]

bogomolstwo — a. bohomolstwo tu: pobożność, akty pobożności; por. starop. słowo bogomodlca: człowiek pobożny, modlący się do Boga. [przypis edytorski]

bogomolstwo — a. bohomolstwo tu w znaczeniu: pobożność; por. starop. słowo bogomodlca (tu zniekształcone brzmieniowo): człowiek pobożny, modlący się do Boga. [przypis edytorski]

Bo go piorun z rodzeństwem i mieszkaniem spalił — wg legendy Władysław Siciński zginął od uderzenia pioruna. [przypis edytorski]

Bogorska, Helena (1875–1920) — śpiewaczka operetkowa. [przypis edytorski]

bogowie do obcych podobni wygląd swój odmieniają, zwiedzając miasta śmiertelnych — Odyseja XVII 485–486. [przypis edytorski]

bogowie many (mit. rzym.) — duchy przodków. [przypis edytorski]

Bogowie piorunu, ang. Gods of the Lightning — dramat w trzech aktach, napisany przez Maxwella Andersona i Harolda Hickersona, wystawiany na Broadwayu w 1928, inspirowany sprawą Sacco i Vanzettiego. [przypis edytorski]

Bogowie sprzedają nam wszelkie dobro (…) — cytat z Epicharma z Kos, przytoczony przez Ksenofonta (Wspomnienia o Sokratesie, II, 1, 20). [przypis edytorski]

Bogowie Żemajtys — bogowie żmudzcy, litewscy. [przypis edytorski]

Boguchwaa (gw.) — Boguchwała. Uproszenie wymowy cząstki -ała. [przypis edytorski]

Bogucki, Stanisław (1869–1924) — polski aktor, śpiewak, reżyser, dyrektor teatru. [przypis edytorski]

bogulichy (gw.) — mizerny, wynędzniały. [przypis edytorski]

bogumilski a. bogomilski — odnoszący się do ruchu religijnego zwanego bogomili lub bogomolcy, którego uczestnicy nie wierzyli w Stary Testament i głosili, że Szatan jest synem Boga, starszym bratem Jezusa. Sekta powstała w X w. w Bułgarii; z czasem większość wyznawców przeszła na islam lub katolicyzm. [przypis edytorski]

Bogu nadana jest nazwa kwatermistrza — mowa o tytule tłumaczonym jako „Pan Zastępów” (tj. oddziałów wojska), występującym wielokrotnie w Biblii, np. w 1 Sm 1, 3. [przypis edytorski]

bogunki a. boginki (mit. słow.) — nimfy rzeczne. [przypis edytorski]

Bogun, właśc. Iwan Bohun (ukr. Іва́н Богу́н, zm. 1664) — pułkownik kozacki, zwolennik Bohdana Chmielnickiego, uczestnik wielu bitew, bojownik o niepodległość Ukrainy; pierwowzór jednego z negatywnych bohaterów Ogniem i mieczem H. Sienkiewicza. [przypis edytorski]

Bogu ojca swego, Icchaka — Jakub lękał się, czy dobrze postępuje udając się do Micraim, ponieważ jego ojcu Bóg tego wyraźnie zakazał (Ks. Rodzaju 26:2), zob. Bechor Szor do 46:1. [przypis edytorski]

Bogurodzica — najstarsza znana polska pieśń religijna, często (jak w tej scenie) pełniąca rolę zbliżoną do hymnu narodowego. Tekst zachował się w rękopisie z 1407 roku. [przypis edytorski]

Bogurodzica — Publikowana tu wersja utworu jest to tzw. przekaz Ab, czyli wersja tekstu znajdująca się w Decisiones rote Wilhelmi Harborg z 1408 r. (Biblioteka Jagiellońska, rkps 408). Klasyfikację i dokładny opis wszystkich znanych wersji zapisu zawiera opracowanie: Bogurodzica, oprac. J. Woronczak, wstęp językoznawczy E. Ostrowska, oprac. muzykologiczne H. Feicht, Wrocław 1962, Biblioteka Pisarzów Polskich, Seria A, nr 1. Tekst niniejszy stanowi transkrypcję, a więc uwspółcześnienie oryginalnego zapisu. Zabieg taki jest bardzo pomocny przy lekturze, ponieważ w transliteracji, a więc odtworzeniu literami drukowanymi pierwotnego zapisu rękopiśmiennego, pojawiają się specyficzne, indywidualne sposoby zapisywania wyrazów np. „mathko” zamiast: matko; „thwe” zamiast: twe; „wtwego” zamiast: u twego; zaś sam początek utworu wygląda następująco: „Bogw rodzicza dzewicza”. Pieśń składa się z trzech, powstałych w różnym czasie części. Pierwsza z nich, najstarsza, obejmuje dwie zwrotki i powstała między X a XIV w. (zapewne w pierwszej poł. XIII w.). Kolejne cztery zwrotki (wielkanocne) pochodzą prawdopodobnie z XIV w. Ostatnia część (pasyjna) składa się z dziewięciu zwrotek i powstała w drugiej poł. XIV w.; część może też pochodzić z wieku XV. Pominięto luźne zwrotki z wydania w oprac. J. Łosia. [przypis edytorski]

Bogusław — miasto na Ukrainie, nad rzeką Roś. [przypis edytorski]

Bogusławski, Władysław (1839–1909) — krytyk literacki, muzyczny i teatralny, nowelista, tłumacz, reżyser; uczestnik powstania styczniowego, w 1869 r. powrócił z zesłania; związany z „Kurierem Warszawskim”, „Wieńcem” (w 1872 kierował pismem), „Kurierem Codziennym” (od 1887), „Gazetą Polską” i „Tygodnikiem Ilustrowanym” i in., redaktor „Biblioteki Warszawskiej” (od 1890); w kilku pismach prowadził stałe rubryki muzyczno-teatralne. [przypis edytorski]