Przypisy

którzyśmy (…) byli — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika: którzy byliśmy. [przypis edytorski]

którzy się byli wyprawili — przykład użycia czasu zaprzeszłego, wyrażającego czynność wcześniejszą w stosunku do innej przeszłej; dziś: którzy się wyprawili. [przypis edytorski]

którzy — z użycia tego zaimka wynika, iż w kolędzie anioły są rodzaju męskiego. [przypis edytorski]

któś — dziś popr.: ktoś. [przypis edytorski]

któś — dziś popr. pisownia: ktoś. [przypis edytorski]

któś taki (daw.) — kim jesteś. [przypis edytorski]

któż by zrozumiał!… Gdy my tak do siebie gadali snami, żywota królowie — Juliusz Słowacki, Król-Duch, Rapsod IV, Pieśń III, XXIV. [przypis edytorski]

któż mię z żebraki rozezna — któż mnie odróżni od żebraków. [przypis edytorski]

któż o mnie stoi (daw.) — kto o mnie dba. [przypis edytorski]

Któż taki potwór mógł widzieć — dziś z D.: „któż takiego potwora mógł widzieć”. [przypis edytorski]

Któż to słyszał takie dziwy?/ Tyś człowiek i Bóg prawdziwy,/ Ty łączysz w Boskiej osobie/ Dwie natury różne sobie — strofa popularyzuje katolicki dogmat o podwójnej, zarazem boskiej i ludzkiej, naturze Chrystusa. [przypis edytorski]

któżże — kto, któż. [przypis edytorski]

kto będą ci przeciwnicy — dziś popr.: kim będą ci przeciwnicy. [przypis edytorski]

k'tobie a. ku tobie (daw.) — do ciebie. [przypis edytorski]

k'tobie (daw.) — do ciebie. [przypis edytorski]

k'tobie (daw., gw.) — ku tobie, w twoją stronę. [przypis edytorski]

k'tobie — (daw.) — ku tobie, do ciebie. [przypis edytorski]

k' tobie — ku tobie, do ciebie. [przypis edytorski]

k'tobie — ku tobie. [przypis edytorski]

k'tobie (starop.) — do ciebie, ku tobie. [przypis edytorski]

k'tobie (starop.) — do ciebie. [przypis edytorski]

k tobie (starop.) — do ciebie. [przypis edytorski]

kto braterstwa, jako Apostoł upomina, nie miłuje — por. 1 P 3, 8. [przypis edytorski]

ktoby beł rzekł, ktoby wierzył (starop.) — konstrukcja daw. czasu zaprzeszłego, wyrażającego czynność wcześniejszą od pozostałych czynności i stanów zapisanych w czasie przeszłym prostym; znaczenie: kto rzekłby wcześniej (uprzednio, kiedyś itp.), kto wierzyłby. [przypis edytorski]

ktoby był (starop.) — konstrukcja z przestawną końcówką formy przypuszczającej czasownika; inaczej: kto byłby; tu: kto miałby być. [przypis edytorski]

ktoby (…) chciał (daw.) — dziś popr.: kto by chciał. [przypis edytorski]

ktoby chciał (daw.) — dziś popr.: kto by chciał [przypis edytorski]

kto by je wytłumaczył Faraonowi — «[Wróżbici] wyjaśniali sny, ale nie w odniesieniu do faraona, więc nie przyjmował on tego co mówili i nie znajdował ukojenia w ich objaśnieniach, mówili np.: urodzi ci się siedem córek i pochowasz siedem córek», zob. Raszi do 41:8. «Faraon śnił zarówno sen jak i jego objaśnienie, ale pamiętał sen, zapomniał zaś jego wyjaśnienie», zob. Rabeinu Bachja do 41:8. Rabeinu Bachja, Bachja ben Aszer ibn Chalawa (1255-1340), hiszpański rabin i komentator Biblii. [przypis edytorski]

kto byli jej rodzice — dziś popr.: kim byli jej rodzice. [przypis edytorski]

ktoby mógł (daw.) — dziś popr.: kto by mógł. [przypis edytorski]

ktoby (starop. forma) — dziś: kto by [się zwadził, tj. pokłócił się]. [przypis edytorski]

kto by takiego bawił (daw.) — z kim by taki przebywał. [przypis edytorski]

ktoby (…) ukazał (starop. forma ort.) — dziś popr.: kto by ukazał; kto ukazałby. [przypis edytorski]

kto by zabił, krew jego niech będzie przelana — 1 Mojż 8, 6. [przypis edytorski]

Kto by zgorszył jednego z tych, byłoby mu lepiej, żeby sobie uwiązał kamień młyński u szyi i rzucił się z nim w morze — cytat z Ewangelii św. Marka (Mk 9, 41) i św. Mateusza (Mt 18, 6). [przypis edytorski]

ktoć (…) odjął (starop. forma) — kto ci odjął; tj. kto ci odebrał. [przypis edytorski]

Ktoć to powiedział — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć i dodaną do zaimka „kto”. [przypis edytorski]

kto chce psa uderzyć, sam w niego wpada — żart. kontaminacja dwóch powiedzeń: „kto chce psa uderzyć, ten zawsze kij znajdzie” (tj. jeśli się chce kogoś zaatakować, zawsze znajdzie się jakiś powód) oraz „kto pod kim dołki kopie, ten sam w nie wpada” (tj. kto walczy podstępem, pada ofiarą własnej gry; inaczej: „kto mieczem wojuje, od miecza ginie”). [przypis edytorski]

kto cię schował w swoim domu przed pijanymi chłopami, co ci powybijali szyby w sklepie, wtenczas, kiedy to pierze latało w powietrzu jak śnieg, a ulice i dachy były od niego białe — opis pogromu Żydów. Fala pogromów przetoczyła się przez zachodnią część Imperium Rosyjskiego w latach 80. XIX w. W pogromie warszawskim w Boże Narodzenie 1881 r. ucierpiało ok. 10 tys. Żydów, wiele biedniejszych rodzin straciło cały swój majątek, zdarzały się też pobicia i zabójstwa. [przypis edytorski]

Kto? Co? Gdzie? Kiedy? Jak? Dlaczego? Z czyją pomocą? — (łac.) Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando?, wyrażenie napisane heksametrem, zawierające kryteria tworzenia utworu literackiego; jego autorem jest Cyceron (106–43 p.n.e), a pochodzi ono z traktatu Rhetoricorum, seu De invente rhetorica o zasadach konstruowania oracji. [przypis edytorski]

Kto czyni grzech, niewolnikiem jest u grzechu — J 8, 34. [przypis edytorski]

kto dobrowolnym chce być banitą? — Mefisto stawia tu zagadkę, której rozwiązaniem jest słowo „błazen”. [przypis edytorski]

Kto idzie prosto, ten idzie beśpieczno — Prz 10, 9. [przypis edytorski]

kto ją tam umieścił, tę torpedę? — do poł. XIX w. torpedami (torpedo, torpille) nazywano różne ładunki wybuchowe umieszczane pod wodą w celu uszkadzania wrogich okrętów. Po skonstruowaniu w 1866 torpedy samobieżnej, wystrzeliwanej w kierunku jednostki pływającej, stopniowo zaczęto stosować nazwę torpeda do tego rodzaju pocisków, zaś nieruchome ładunki wybuchowe określać mianem min morskich. [przypis edytorski]

kto jeho znaje, szczo on myśli? (z ukr.) — kto go wie, co on myśli? [przypis edytorski]

kto jestem — dziś: kim jestem. [przypis edytorski]

kto jest Tetmajer (…) dobił — S. Przybyszewski, Listy I, s. 112. [przypis edytorski]

Kto Kościoła nie słucha, niechaj będzie jako poganin niewierny — Mt 18, 17. [przypis edytorski]

kto kupi niewolą włos biały — kto okupi (zapłaci za) siwiznę niewolą. [przypis edytorski]

kto ma morze we władzy swojej (…) wolno mu w każdej chwili wypowiedzieć wojnę lub jej uniknąć (…) Niech więc Anglia tym się kieruje, a wkrótce (…) będzie panią Indii… — por. Bacon, Eseje, XXIX (O prawdziwej wielkości królestw i państw). [przypis edytorski]

kto ma (…) z jakie dziesięć tysięcy — dziś: kto ma jakieś dziesięć tysięcy. [przypis edytorski]

kto mię uwielbi, ja go uwielbię; a kto mię będzie wyznawał przed ludźmi, iście go ja też wyznam przed Ojcem moim — Mt 10, 32. [przypis edytorski]

ktom ja zacz (daw.) — kim ja jestem. [przypis edytorski]

ktom ja zacz (daw.) — kim jestem. [przypis edytorski]

kto mnie trafi (…) nazwij go Adamem — aluzja do Adama Bella, półlegendarnego banity i doskonałego łucznika, mieszkającego z towarzyszami w lesie Inglewood w północnej Anglii, postaci podobnej do Robin Hooda, ukrywającego się z kompanami w lesie Sherwood w środkowej Anglii. [przypis edytorski]

Kto mnie widzi, widzi i ojca mojego. Abowiem ja i ociec tedy jedno jestechmy, to jest jedynego a społecznego Bóstwa zawżdy społu używamy — J 14, 9 oraz J 10, 30, z dodaniem słów po przecinku. [przypis edytorski]

ktom — skrócone: kto jestem. [przypis edytorski]

ktom zacz (daw.) — kim jestem. [przypis edytorski]

Kto nie jest z Jezusem, jest przeciw niemu — Łk 11, 23. [przypis edytorski]

Kto nie może pieniądzmi, niech płaci ciałem — por. łac. Qui non potest aere, luat corpore. [przypis edytorski]

kto nie słucha ojca i matki, ten będzie słuchał psiej skóry — przysłowiowe; słuchać psiej skóry: tj. bębna wojskowego. [przypis edytorski]

kto ona zacz (przestarz.) — kim ona jest. [przypis edytorski]

kto opór przypłacił okowy — kto przypłacił okowami opór; tj. kto został uwięziony za stawianie oporu. [przypis edytorski]

Kto ośmielił Sarmatę (o zbrodni nieznana! ) Zaprzedać kraj rodzimy i swojego pana — aluzja tu do zdrady, której za podmową Teodoryka z Altenburga dopuścił się Wincenty Szamotulski w r. 1331. [przypis edytorski]

Kto pisał — nie znaju, A ja durak — czitaju. (ros.) — Kto pisał — nie wiem, a ja, dureń, czytam. [przypis edytorski]

kto pod nią schował, kto pod nią urodził — dziś oba czasowniki zwrotne: schował się, urodził się. [przypis edytorski]

kto przysiąg świętych naruszy — dziś popr.: kto święte przysięgi naruszy. [przypis edytorski]

ktoś — hebr. אִישׁ (isz) dosł. ‘człowiek’. «Był to anioł Esawa», zob. Raszi do 32:25. W kilku miejscach w Biblii «aniołowie zwani są ‘isz’ ‘człowiek’, ponieważ ukazują się pod postacią ludzi […]. Bóg wysłał tego anioła do Jakuba, aby wzmocnić jego serce, by nie obawiał się, że nie pokona Esawa: skoro anioł [Esawa] nie przemógł [Jakuba] zatem też i sam Esaw nie przezwycięży [brata]», zob. Radak do 32:25. «Anioł walczył z nim, aby powstrzymać [Jakuba] przed ucieczką i unaocznić mu wypełnienie obietnicy Boga, iż Esaw go nie skrzywdzi», zob. Raszbam do 32:25. [przypis edytorski]

Ktoś (…) kazał poucinać kciuki zwyciężonym, aby im odjąć możność walczenia i władania wiosłem — dowódca ateński Filokles, podczas wojny peloponeskiej, por. Plutarch, Lizander, 9 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis edytorski]

ktoś — midrasz uczy, że był to [anioł] Gabriel, zob. Raszi do 37:15. [przypis edytorski]

ktoś od waszeci — szlachcic. [przypis edytorski]

Kto śpi, ten nie grzeszy (łac. Qui dormit, non peccat) — fragment żartobliwego powiedzenia popularnego w średniowieczu. [przypis edytorski]

ktosić — ktoś; ktokolwiek. [przypis edytorski]

kto się blaskiem uwodzi — kto daje uwieść blaskowi. [przypis edytorski]

Kto się w opiekę odda Panu swemu… — polska pieśń religijna, której tekst to poetycki przekład psalmu 91 z Psałterza Dawidowego Jana Kochanowskiego; popularna w XVIII–XIX w. [przypis edytorski]

Kto się w opiekę — poetycki przekład biblijnego psalmu 91, przetłumaczonego na polski jako pieśń religijna przez Jana Kochanowskiego (1530–1584). [przypis edytorski]

Kto się w opiekę… — polska pieśń religijna, autorstwa Jana Kochanowskiego (1530–1584), będąca poetyckim przekładem Psalmu 91. [przypis edytorski]

Kto się w opiekę — polska pieśń religijna, autorstwa Jana Kochanowskiego (1530–1584), będąca poetyckim przekładem Psalmu 91. [przypis edytorski]

Kto się w opiekę… — polska pieśń religijna napisana przez Jana Kochanowskiego (1530–1584), poetycki przekład biblijnego psalmu 91; autor melodii nieznany. [przypis edytorski]

Kto się w opiekę — polska pieśń religijna, z tekstem psalmu 91 wg Jana Kochanowskiego. [przypis edytorski]

kto się w to wda (daw.) — kto się w to zaangażuje. [przypis edytorski]

ktosik (gw.) — ktoś. [przypis edytorski]

Kto tam odejmie co, ten będzie mądry! — fragment poematu dygresyjnego Beniowski, autorstwa Juliusza Słowackiego (1809–1849). [przypis edytorski]

kto ten kolos stawił — kto postawił tego kolosa; kto zbudował tę ogromną budowlę. [przypis edytorski]

kto — tu dziś popr.: ktoś. [przypis edytorski]

Kto uwolnił swój umysł z ciemnicy przesądów, dla tego więzienie nie istnieje, gdyż rozkazuje wtedy mówić kamieniom, i kamienie mówią za nas!… — nawiązanie do wypowiedzi Jezusa z Ewangelii Łukasza: A on odpowiadając, rzekł im: Powiadam wam, jeśliby ci milczeli, wnet kamienie wołać będą (Łk, 19:40). [przypis edytorski]

Kto was słucha, mnie słucha — Łk 10, 16. [przypis edytorski]

Kto wie? (…) motyle — w oryginalnej wersji językowej: Who knows? He is gone, inscrutable at heart, and the poor girl is leading a sort of soundless, inert life in Stein's house. Stein has aged greatly of late. He feels it himself, and says often that he is ”preparing to leave all this; preparing to leave…” while he waves his hand sadly at his butterflies.; tłum. red. W.L. [przypis edytorski]

Kto w miłości pieśń żałoby Raz zanucił, wiecznie nuci; Kto raz zabłądził na groby, Już z nich na świat nie powróci — zmieniony cytat z Widowiska, I części Dziadów Adama Mickiewicza: „Kto w młodości pieśń żałoby/ Raz zanucił, wiecznie nuci;/ Kto młody odwiedza groby,/ Już z nich na świat nie powróci”. [przypis edytorski]

kto wola (daw.) — kto chce. [przypis edytorski]

Kto wy taki? (gw.) — Kim wy jesteście? [przypis edytorski]

ktoże (daw.) — dłuższa forma konstrukcji z partykułą wzmacniającą od: któż. [przypis edytorski]

ktożeś ty (daw.) — kim jesteś. [przypis edytorski]

Kto zdrowie swoje miłuje, traci je. A kto je utraca, najduje je — wg wskazania w źródle na marginesie: J 12, 25, jednak w tłum. Wujka werset ten brzmi: „Kto miłuje duszę swą, traci ją, a kto nienawidzi dusze swojej na tym świecie, ku wiecznemu żywotowi strzeże jej”; cytat zapewne wymieszany z Mt 10, 39: „Kto nalazł duszę swoję, straci ją; a kto by utracił duszę swą dla mnie, najdzie ją”. [przypis edytorski]

kto z kaźnią się rozminął — kto sam nie cierpi; kaźń: cierpienie, tortura. [przypis edytorski]

Kto zna tajemnice woli, ten może nawet wbrew aniołom triumfować — trawestacja motta z poetyckiego, baśniowego opowiadania Ligeia Edgara Allana Poe, który w całości brzmi: „And the will therein lieth, which dieth not. Who knoweth the mysteries of the will, with its vigor. For God is but a great will pervading all things by nature of its intentness. Man doth not yield himself to the angels, nor unto death utterly, save only through the weakness of his feeble will” (A w nim leży wola, która nie umiera. Który zna tajemnice woli z jej siłą. Albowiem Bóg jest tylko wielką wolą przenikającą wszystkie rzeczy z natury swej intencji. Człowiek nie poddaje się aniołom ani śmierci całkowitej, chyba że przez słabość swej słabej woli). [przypis edytorski]

Kto z prawdy jest, ten prawdę mówi (…) — zapewne odniesienie do J 18, 37. [przypis edytorski]

Kto z was bez grzechu, niechaj pierwszy rzuci na nią kamieniem — J 8, 7. [przypis edytorski]

KTT — tak podpisywał się w prasie Krzysztof Teodor Toeplitz, (1933–2010), dziennikarz i krytyk, a także autor scenariusza serialu Czterdziestolatek. [przypis edytorski]

Kturem — powinno być: którem (dziś którym). [przypis edytorski]