Przypisy

zdolny — stosowny, odpowiedni. [przypis redakcyjny]

zdradnik przekręconego znaczenia — sofizmat ten nazywa się po grecku σχήμα λέξεως. Trentowski nazwał go „przeklecią” i dał taki łatwy do spamiętania przykład: „Kant nie był Arystotelesem; Arystoteles był filozofem; Kant przeto nie był filozofem”. Tu przymiot (filozof) zmieszano z rzeczą (osobą Arystotelesa) i popełniono „zdradnik” (Myślini II, 385). Jest to również odmiana mylnika, zwanego quaternio terminorum […]. [przypis redakcyjny]

zdrady* — tu: zawodu. [przypis redakcyjny]

Zdrajco (…) Maranie brzydki! — wyraz marrano, pochodzenia hiszpańskiego, oznaczał pierwotnie Maura, który pozornie przyjął wiarę chrześcijańską; przeszedłszy do języka włoskiego, stał się, podobnie jak u nas cygan, imieniem pospolitym, przybierając znaczenie: „wiarołomca” lub „zdrajca”. Tłumacz uważał go tu jednak, jak się zdaje, za imię własne i pozostawił w brzmieniu oryginału; podobnie: XII 45, w. 3. [przypis redakcyjny]

zdrajczyna (daw. forma) — zdrajczyni. [przypis redakcyjny]

zdrapać (daw.) — [tu:] posiekać. [przypis redakcyjny]

zdrapana gunia — obszarpana derka. [przypis redakcyjny]

zdrój Kastalii — źródło Kastalia, przynoszące natchnienia poetom, znajdowało się w bliskości. [przypis redakcyjny]

zdrój — miejsce w ziemi, z którego wytryskuje woda; źródło. [przypis redakcyjny]

z drogi nie uczynić (daw.) — nie zboczyć z prawej drogi, nie wykroczyć, nic złego nie zrobić. [przypis redakcyjny]

zdrojem niepomnym — powodującym zapomnienie; dusze przewożone przez Charona po wypiciu wody z rzeki Lete zapominały o tym, co zrobiły, widziały i słyszały przedtem. [przypis redakcyjny]

zdrowie Aleksandra — Branickiego. [przypis redakcyjny]

Zdrowie Prezesa — on nas powiedzie drogą honoru — „Lokajstwo” wycisnęło piętno zawodowe na członkach klubu. Posługują się oni frazeologią dawnych panów, przeciw którym występują (tytuł Prezesa, „droga honoru”); oburza się na to nieco dalej hr. Henryk. [przypis redakcyjny]

Zdrowie rad mam od ciebie — z przyjemnością przyjmuję twój toast za zdrowie. [przypis redakcyjny]

zdrowie (starop.) — życie. [przypis redakcyjny]

zdrowie — [tu:] życie. [przypis redakcyjny]

zdrowi — uzdrawia. [przypis redakcyjny]

Z drugiego wiatru, co od Szwabów wieje — W oryginale: del secondo Vento di Soave genero il terzo. Dante każdego z trzech panujących Hohensztaufów symbolicznie nazywa wiatrem (il vento), który wiejąc od Szwabów, przynosił burze, jakie zawsze zachmurzały i kłóciły spokój Włoch, jego ojczyzny. [przypis redakcyjny]

z druku wyszła Maria między połową lipca a 9 sierpnia 1825 r. — „Kurier Warszawski” z dnia 7 lipca 1825 r. donosi, że wkrótce wyjdzie, a w dniu 9 sierpnia, że już wyszła. [przypis redakcyjny]

zdrużyć się — stowarzyszyć się; zaprzyjaźnić się. [przypis redakcyjny]

zduńskiego narodu — z garncarzy [pochodzić, wywodzić się]. [przypis redakcyjny]

zdużać (gwar.) — dać radę, potrafić. [przypis redakcyjny]

zdużać — wydołać, poradzić sobie z czymś. [przypis redakcyjny]

z dwoma moimi współtowarzyszami podróży — Aleksander i Stefan Hołyńscy. [przypis redakcyjny]

zdyb (gw.) — znajda. [przypis redakcyjny]

z dyskrecyjej — z łaski. [przypis redakcyjny]

zdywidować (z łac.) — rozpłatać, rozciąć na dwie części. [przypis redakcyjny]

zdziar — żwirowy brzeg. [przypis redakcyjny]

Zdzicze i tych w cudzy kraj w kłopocie odleci (…) — Jan Kazimierz rzuca tron i Polskę. [przypis redakcyjny]

Z dziennika — jest to pierwszy utwór, jaki Żeromski drukował w Głosie (7 grudnia 1889 r., Nr. 49). Nosi on tam tytuł: Z Dziennika. I. Psie prawo i kończy się formułą d. c. n. Ze zmienionym podtytułem (Z dziennika. Pod pierzyną) i już bez znamion przynależności do jakiegoś cyklicznego projektu powtórzyło ten utwór pierwsze wydanie Opowiadań (Warszawa, 1895); z następnych jednak wydań tego zbioru został wyłączony. [przypis redakcyjny]

zdzierać — wydzierać. [przypis redakcyjny]

zdziera się iść (…) pospolitą (…) drogą (starop.) — wzbrania się, wymawia się (por. wydziera się) postępować jak wszyscy (jak gmin). [przypis redakcyjny]

zębaty — zaciekły. [przypis redakcyjny]

zębce — Język polski oprócz zakończeń zgrubiałych i zdrobniałych ma jeszcze odmianę końcową szczególną na -ec, -ce, -ica, która pośrednim niejako sposobem znaczenie wyrazu miarkuje. Trembecki bardzo często zakończeń takowych dla niepospolitości używał: „ziemica” z[amiast:] ziemia, „słupiec” z[amiast:] słup, „ogrójec”, czyli ogrodziec, z[amiast:] ogród etc. [przypis redakcyjny]

Zębce słoniów i perskie (…) szczęty — Na Ukrainie, jako i po wielu miejscach, znajdują się kości słoniów. Poeta uważa je za pozostałe od dawnych wojen; jakoż około roku 506 przed e. ch. Dariusz, uganiając się za Scytami, przechodził okolice Dniestru i Dniepru. [przypis redakcyjny]

zebranie — tu: zbiory. [przypis redakcyjny]

Zebrani Hellenowie mogą wejść (…) w porządku, jaki los im wyznaczył — pielgrzymi przybywający do Delf po wyrocznię wchodzili do świątyni w porządku, który wskazywało losowanie, gdyż Grecy sądzili, iż bóg kieruje losami i sam wskazuje w ten sposób porządek zapytań. [przypis redakcyjny]

zebrano kanony soborów i dekretalia papieskie — W zbiorze kanonów pomieszczono niezliczoną ilość dekretaliów papieskich: w dawnym zbiorze było ich bardzo mało. [przypis redakcyjny]

zebrany sam w się (starop.) — skupiony. [przypis redakcyjny]

zebrany wszystek w się — wziąwszy się w kupę, skurczony. [przypis redakcyjny]

zedrzeć pypeć (daw.) — dać nauczkę. [przypis redakcyjny]

zedrzeć z książki już opublikowanej nazwisko autora, położyć swoje i sprzedawać ją na swój dochód — w ten sposób później przywłaszczył sobie Emila [przyp. z wyd. fr., którego nie ma w rękopisie; Johann Heinrich Samuel Formey (1711–1797) wydał pod własnym nazwiskiem zmienioną przez siebie wersję Emila, opatrując tytułem L'Emile chrétien consacré à l'utilité publique (Emil chrześcijański poświęcony użyteczności publicznej, 1764); red. WL]. [przypis redakcyjny]

zefirowy — lekki, zwiewny; od imienia boga ciepłego, łagodnego wiatru zachodniego w mit. gr. Zefira; por. zefir, zefirek: lekki wietrzyk. [przypis redakcyjny]

zegadło — narzędzie do tortury przyżegania. [przypis redakcyjny]

zegarek ciekący — klepsydra. [przypis redakcyjny]

zegar w mieszku, który… bije — pieniądze zastępują zegar, pozwalają bowiem pić tak długo, póki ich starczy. [przypis redakcyjny]

Zeidler — Polak przebywający stale we Włoszech. [przypis redakcyjny]

zejść (daw.) — wzejść; tu forma imiesłowowa: groch zeszły, czyli taki, który wzrósł. [przypis redakcyjny]

zejść (daw.) — wzejść, wzrosnąć; tu forma 3 os. lp. czasu dokonanego: zeszedł. [przypis redakcyjny]

zejść (starop.) — [tu:] umrzeć. [przypis redakcyjny]

Ze krwie Awalów bracia dwaj — Franciszek z Peskary i Alfons z Wastu. [przypis redakcyjny]

ze krza (starop.) — zza krzaku. [przypis redakcyjny]

zelabant pro parte coronati capitis (łac.) — stali mocno przy koronowanej głowie [przypis redakcyjny]

Zelandia — największa z wysp duńskich (z Kopenhaga), położona na wsch. od Jutlandii. [przypis redakcyjny]

zelando in rem (łac.) — udając gorliwość o dobro. [przypis redakcyjny]

Zelandya — prowincja w Niderlandach. [przypis redakcyjny]

zelant — gorliwy wyznawca, miłośnik. [przypis redakcyjny]

zelose (łac.) — gorliwie. [przypis redakcyjny]

zelose pro patria et maiestate (łac.) — gorliwie za ojczyzną i majestatem. [przypis redakcyjny]

zelżyć — tu: ulżyć. [przypis redakcyjny]

zelżyła — tu: zwolniła. [przypis redakcyjny]

zemdlić (starop.) — osłabić. [przypis redakcyjny]

zemdlony* — osłabiony. [przypis redakcyjny]

Zemowit — Siemowit, syn Piasta, legendarnego założyciela dynastii. [przypis redakcyjny]

zemścić się ślubuie (…) pośmiewiska (starop.) — ślubuje zemścić się za pośmiewisko (jakie z siebie uczynił, szukając jej). [przypis redakcyjny]

zemściła się na nim sowitymi obelgami — bohaterką tej anegdoty jest pani de Staël; jej krytyczny stosunek do Napoleona znalazł wyraz w Rozważaniach nad rewolucją francuską. [przypis redakcyjny]

Zemsta za… popioły ojców… przeklęstwo nowym pokoleniom — słowa te zawierają cały program „ideologiczny” walki Henryka. Nie chodzi mu o „żyjących” arystokratów, lecz o zemstę za zhańbioną przeszłość. Przyszłość zaś przeklina. [przypis redakcyjny]

zemsta z woli niebios Pana słuszna, jak była słusznie ukarana — Ta wątpliwość poety odnosi się do pieśni poprzedniej, gdzie mówi Justynian o Tytusie karzącym Żydów zburzeniem Jerozolimy za ukrzyżowanie Chrystusa. Myśl dosłowna dwóch tych wierszy jest taka: kiedy zemsta, jaka na Chrystusie była dopełniona, jest sprawiedliwą; jakże zniosła sprawiedliwość, ażeby ta sprawiedliwa zemsta na Żydach ukaraną była? [przypis redakcyjny]

zemstę na zdrajcę — żądaniu temu sąd sejmowy uczynił zadość dopiero 1 września 1790 i to bardzo łagodnie; Poniński został skazany tylko na utratę czci, tytułu książęcego, szlachectwa, urzędów i zaszczytów, nazwiska oraz na wygnanie z kraju; na prośby rodziny darowano mu nawet publiczne wyprowadzenie piechotą za miasto przez straż. [przypis redakcyjny]

zeń (daw.) — tu: z niego, jak on. [przypis redakcyjny]

zenany — apartamenty kobiet w domu bogatych muzułmanów w Indiach. [przypis redakcyjny]

Zendawesta — Avesta, święta księga Wschodu (Parsów) zawierająca objawienie Zaratustry, z komentarzem w języku zendzkim; tu w znaczeniu: hymny. [przypis redakcyjny]

zendra (z niem.) — tarta cegła. [przypis redakcyjny]

Zeno (a. Zenon) — filozof gr., twórca stoicyzmu, ur. w końcu IV w. przed Chr. [przypis redakcyjny]

Zenobia — wojownicza królowa Palmiry, pokonana w r. 273 przez Aureliana. [przypis redakcyjny]

Zenon Brzozowski (1806–1887) — przyjaciel i towarzysz podróży na Wschód Słowackiego. Przypominał on prawdopodobnie filozofa greckiego Zenona [z Elei, ok. 490–ok. 430 p.n.e.], który zaprzeczał możliwości ruchu we wszechświecie. [przypis redakcyjny]

zepsucie dworu Barrasa — Paul de Barras, znany z korupcji członek Dyrektoriatu, był kochankiem Józefiny de Beauharnais. [przypis redakcyjny]

Zerbin — królewicz szkocki, bohater chrześcijański. [przypis redakcyjny]

zerki — przeszpiegi, podpatrywanie. [przypis redakcyjny]

zerwie — tu: przerwie. [przypis redakcyjny]

ześciem — zejściem. [przypis redakcyjny]

Ze środka na wierzch jak jest krągła czasza (…) ze swego środka — Najpierw mówił św. Tomasz z kręgu błogosławionych, jaki Dantego i Beatrycze otaczał, to jest, do punktu środkowego koła, w którym stali. Teraz mówi Beatrycze z punktu środkowego do błogosławionych otaczających ją swoim kołem. Obraz ten uzmysławia poeta przez porównanie w tych pierwszych czterech wierszach zamknięte. [przypis redakcyjny]

ze Świtem — mowa o dziele Cieszkowskiego Ojcze nasz. [przypis redakcyjny]

ze skałek — raczej z panewek, na które w broni „skałkowej” sypano proch, a kurek ze „skałką”, tj. krzesiwem, spadając powodował wybuch, wystrzał. [przypis redakcyjny]

ze snu rozmarznąć — rozbudzić się. [przypis redakcyjny]

ze strychem (daw.) — z naddatkiem, z dosypką. [przypis redakcyjny]

ze swego balkonu — S. Godlewski na podstawie tekstu powieści przypuszczał, że mieszkanie Wokulskiego znajdowało się na Krakowskim Przedmieściu w domu nr 4 na rogu Oboźnej (spalonym w czasie powstania warszawskiego). W r. 1937 wmurowano tu tablicę pamiątkową. Hipotezę tę zakwestionowali: L. Grzeniewski i J. W. Gomulicki, który mieszkanie Wokulskiego umieszcza przy ul. Krakowskie Przedmieście 7 (w tym samym domu, co „nowy sklep”). [przypis redakcyjny]

…ze swoją kastylską dumą rzekła mi… — zdanie to nie zostało dokończone. [przypis redakcyjny]

zeszłe (starop.) — tu: osłabione. [przypis redakcyjny]

zeszły (starop.) — podeszły. [przypis redakcyjny]

zeszły (starop.) — podeszły [wiek]. [przypis redakcyjny]

zeszły (starop.) — podeszły; [w podeszłym wieku; red. WL]. [przypis redakcyjny]

zeszli — tu: spotkali. [przypis redakcyjny]

Zetes i Kalais — synowie Boreasa i Orytii, bracia Kleopatry, żony króla salmideskiego, Fineusza. [przypis redakcyjny]

Zeuksis (V w. p.n.e.) — sławny malarz gr. [przypis redakcyjny]

Zeuksys — sławny malarz grecki, współczesny Parrazjasowi. [przypis redakcyjny]

Zeusa synu — Apollinie. [przypis redakcyjny]

zewłoka (daw.) — zwłoki. [przypis redakcyjny]

zewłoki poimania swego — zwłoki swego niewolnika. [przypis redakcyjny]

zewlec (starop.) — zrzucić, zdjąć. [przypis redakcyjny]