Przypisy

zamachy na króla Alfonsa hiszpańskiego i króla Humberta włoskiego — 25 października 1878 r. anarchista Juan O1iva y Moncasi dokonał w Madrycie zamachu na króla hiszpańskiego Alfonsa XII (panował: 1874–1885), który wyszedł bez szwanku. 17 listopada tego roku król włoski Humbert (panował: 1878–1900) został w Neapolu zraniony przez zamachowca Passanante. [przypis redakcyjny]

z ambon gromić będą kaznodzieje (…) florentynki — Niewiasty florenckie za czasów Dantego tak się nosiły krótko i bezwstydnie, że potrzeba było użyć zakazów kościelnych i świeckich, ażeby chodziły w stroju mniej kasanym, a skromności płci swojej przyzwoitym. Ten środek obostrzający stroje kobiet skutkował do tyla, że potem florentynki stanikami pierś i szyję aż pod brodę zakrywały. [przypis redakcyjny]

zamczysty — zamek dobrze obwarowany, opatrzony potężnymi zamkami. [przypis redakcyjny]

zamęścia — zam. ożenienia. Błąd pospolity w potocznej mowie i dlatego w ustach Miecznika nie rażący. [przypis redakcyjny]

(zameczek) podobny temu, / Gdy z miasta ku przedmieściu idzie kto wielkiemu — zwrot niezrozumiały z winy tłumacza; w oryg.: „Podobny może widzieć Parmeńczyk przy gościńcu, którym idzie ku Borgo” (miejscowość Borgo San-Donnino w pobliżu Parmy). [przypis redakcyjny]

za mego wieku — za mego życia. [przypis redakcyjny]

zamek, jaki był przed wiekami — patrz objaśn. do tego ustępu we Wstępie, III: Wpływ poezji mickiewiczowskiej. [przypis redakcyjny]

zamek odrzykoński — założony był jeszcze za Kazimierza Wielkiego, jeżeli nie wcześniej. Z powodu skalistego gruntu nazywał się Kamieńcem, a także z niemiecka Erembergiem (Herrenberg). Najdawniejsi znani dziedzice zamku, Morkorzewscy, od nazwy zamku Kamieńca zaczęli zwać się Kamienieckimi. Potem posiadaczami jego byli Stadniccy, Bonarowie, Firlejowie, Skotniccy i inni. Miewał on niekiedy po dwu właścicieli. Jeden z Firlejów (Mikołaj) posiadł znów cały zamek, a ten po jego śmierci bezpotomnej przeszedł po kądzieli do Jabłonowskich. W r. 1657 Jerzy Rakoczy, w zmowie z Karolem Gustawem wtargnąwszy do Polski, obległ zamek odrzykoński. Załoga długo się broniła, a gdy jej zabrakło żywności, tajemnymi przejściami podziemnymi przeszła do pobliskiego Krosna. Rakoczy zajął opuszczony zamek i zburzył go. Odbudowano go potem, ale już nigdy nie wrócił do dawnej świetności. W XVIII wieku uległ zupełnemu zaniedbaniu. Już wtedy zaczęto rozbierać jego mury na różne okoliczne budowy, o czym wspomina niżej Goszczyński. [przypis redakcyjny]

zamiana — wymiana zakładników. [przypis redakcyjny]

zamiarowa robota wytrąciła z rąk ekonomskich znamionujące ich dostojność narzędzie (…) — Ignacy Lachnicki, Biografia włościanina nad brzegami Niemna, powyżej Łosośnej mieszkającego, Warszawa 1815, s. 21. [przypis redakcyjny]

zamiar żądzy — cel dążeń, pożądań. [przypis redakcyjny]

zamiast Beatrycy widziałem starca — Tu Beatrycze znika, a zamiast niej przedstawia się poecie święty Bernard, geniusz głęboko mistyczny, który ma mu objawić najgłębsze tajemnice nieba. Zniknięcie nagłe Beatrycze i zastąpienie jej przez św. Bernarda nie jest bynajmniej tu przypadkiem, ale wyraźnie wynika z głównego pomysłu Boskiej Komedii. Tu poeta spełnia swój ślub, jaki objawił na ostatnich kartach pierwszego swojego młodzieńczego utworu: Vita nuova (Życie nowe), gdzie mówi: „i powiem o niej takie rzeczy, jakich nigdy nikt dotąd nie powiedział”. Tu poeta urzeczywistnia apoteozę [apoteoza — pochwała, ubóstwianie postaci, rzeczy, idei, wydarzeń, wartości; red. WL] Beatrycze, to jest przeobrażenie jej w symbol teologii czyli nauki bożej. [przypis redakcyjny]

zamiast gzymsów (…) figury — Zwane w języku architektonicznym kariatydami [przypis redakcyjny]

Zamiast Łaumy wymieniają nieraz dejwę, obłudę — w słowniku Jasekiewiczów: „dejwis (męskie) i dejwe (żeńskie) bożek, boginka, człowiek biały jak dejwa, dejwy pomagają kobietom, ubrane jak one” (s. 308). [przypis redakcyjny]

Zamiast oczekiwanej pieśni chóru, stasimonu, poeta wprowadza jedynie czterowiersz o charakterze informacyjnym. [przypis redakcyjny]

zamiast pełnych cząstek budować klatkowate cząstki ciał — oczywiście pomysł fantastyczny. [przypis redakcyjny]

zamierzałem bowiem — Nag. Schr.: „nie tyle zaprzeczyć tamtym, ile” [tylko podać przyczynę…]. [przypis redakcyjny]

zamierzony kres — wyznaczony koniec drogi. [przypis redakcyjny]

zamierzony — [tu:] wymierzony. [przypis redakcyjny]

zamieszać się (starop.) — [tu:] ukryć. [przypis redakcyjny]

zamieszkać (starop.) — zatrudnić; [zająć]. [przypis redakcyjny]

zamieszkałeś czystej biesiady — opuściłeś wyborną ucztę. [przypis redakcyjny]

zamkniona (starop.) — zamknięta. [przypis redakcyjny]

zamkni — tryb rozkazujący, dziś popr.: zamknij. [przypis redakcyjny]

za mną — w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: „ze mną”. Posłużenie się przez Leonarda zwrotem „za mną” potwierdza jego przodowniczą rolę w obozie rewolucji. [przypis redakcyjny]

zamóc się w coś (daw.) — nabyć coś. [przypis redakcyjny]

Zamojski, Jan (1627–1665) — wojewoda sandomierski (1659), kijowski (1658), podczaszy wielki koronny od 1655, krajczy wielki koronny od 1653, generał ziem podolskich od 1637, starosta kałuski i rostocki; nosił przydomek „Sobiepan” ze względu na swą niezależność; trzeci ordynat zamojski; podczas potopu szwedzkiego pozostał wierny królowi Janowi Kazimierzowi, w 1656 r. odparł siły szwedzkie spod Zamościa i uczestniczył w bitwie pod Warką; w 1658 r. poślubił Marię Kazimierę d`Arquien, późniejszą żonę króla Jana III Sobieskiego. [przypis redakcyjny]

Zamojski, Marcin — starosta płoskirowski, bełski etc., kasztelan lwowski, potem wojewoda bracławski, lubelski, na koniec podskarbi wielki koronny, zm. 1689. [przypis redakcyjny]

Zamołczy, którego wiadomości zbiory (…) do Samijczyka przeszły Pitagory — Zamolxis, z narodu Getów, w towarzystwie Pytagoresa zwiedził Egipt i Indie, a powróciwszy, miał rozszerzyć pomiędzy ziomkami naukę o nieśmiertelności duszy. Poeta nazywa go Zamołczym, równie jak Abarysa Awaryszem, aby nadając imiona do sławiańskich bardziej zbliżone, okazał tym wyraźniej pochodzenie tych mędrców z rodu naszego. Dla zrobienia zaś większej Zamolxisowi sławy powiada, że ze zbioru jego wiadomości korzystał Pytagoras z Samu, założyciel sławnej szkoły pytagorejców w Grecji Wielkiej. [przypis redakcyjny]

Zamora — miasto w płn. Hiszpanii w dawnym królestwie Leon. [przypis redakcyjny]

Zamoyskiego — Augusta Z., wspólnego ich towarzysza genewskiego. [przypis redakcyjny]

zamożenie — dojście do zamożności [a. omyłkowo zam. „zamnożenie”, tj. rozmnożenie; Red. WL]. [przypis redakcyjny]

zamożne — przemożne, potężne. [przypis redakcyjny]

zamrocz (neol.) — mrok, ciemność a. zamroczenie, oszołomienie. [przypis redakcyjny]

zamszowy — z cienkiej skórki rękawiczkowej. [przypis redakcyjny]

zamtuz — dom rozpusty. [przypis redakcyjny]

Zamyśliłem się, a on cztery kije włożył / Pod siodło: tak go ukradł — Sakrypant siedział na koniu zamyślony na wiadomość o klęsce swego ludu, gdy wtem Brunel podstawił cztery kije pod siodło i konia spod niego ukradł. U Bojarda (Księga II, Pieśń V) miał Brunel użyć jednego tylko pala (un gran bastone). [przypis redakcyjny]

zanadto dłoń mą otwierałem — Przez dłoń zanadto otwartą poeta plastycznie wyraża wadę marnotrawstwa. [przypis redakcyjny]

za nastolkami (starop.) — za protekcją. [przypis redakcyjny]

Za niebem tyle tu mi lat żyć trzeba, ile tam w życiu przeżyłem bez nieba — Ci, co do ostatniego kresu życia żal i pokutę za grzechy odkładają, nim się dostaną na górę czyśćcową, tak długo muszą czekać, aż się czas ich życia ziemskiego wypełni. [przypis redakcyjny]

zaniechać — porzucić. [przypis redakcyjny]

zaniechać* (starop.) — opuścić; Już ja tobie, moja matko (…) zaniechać: fragment ten wiernie odpowiada charakterowi ówczesnych polskich pieśni weselnych (pożegnanie domu rodzinnego przez pannę młodą). W folklorze polskim pieśń pożegnalna panny młodej była leksykalnie bliska (są tu liczne analogie) pieśniom żałobnym. Istnieje teoria, że mamy tutaj do czynienia z aluzją do pożegnania Antygony z mieszkańcami Teb w tragedii Sofoklesa. [przypis redakcyjny]

Za Niemen tam precz (…) — początek pieśni Augusta Bielowskiego (1806–1876), która współcześnie cieszyła się wielką popularnością (tu w wersji nieco zmienionej). [przypis redakcyjny]

za nie — w rękopisie niewyraźnie, może: za nic. [przypis redakcyjny]

Zaniol — Zanniolo, kanał spławny, uchodzący do Po di Pomaro pod Bastią. [przypis redakcyjny]

Zanke z Lagodoro — Michał Zanke także skażonym był urzędnikiem, zarządzając okręgiem Lagodoro. [przypis redakcyjny]

zantejski — pochodzący z wyspy Zante na Morzu Jońskim [ob. Zakintos; w latach 1815–1864 wyspa wchodziła w skład znajdującego się pod brytyjskim protektoratem państwa noszącego nazwę Zjednoczone Kraje Wysp Jońskich, które następnie zostało zlikwidowane, a jego terytoria przekazane Grecji]. [przypis redakcyjny]

zanurzy — w rękopisie dla rymu: zanorzy. [przypis redakcyjny]

zaocznie — tu: obiektywnie, niezależnie od tego, co się widzi. [przypis redakcyjny]

zaoczyć (przestarz.) — zobaczyć. [przypis redakcyjny]

zaokrąglone po obu stronach liścia dębowego wykąty — Na marginesie rysunek liścia dębowego. [przypis redakcyjny]

za ostatnią (daw.) — w ostatnim razie. [przypis redakcyjny]

za ostatnią zapiąć i założyć — mowa o dziurce do ściągania pasa. [przypis redakcyjny]

zapach dryjakwowy — tu: zapach starego wina. W liście pisanym z Berlina 17 II 1796 prosi Krasicki brata Antoniego, by przysłano mu wina: „starego, wytrawionego, driakwią pachnącego, choćby i 100 dukatów kosztowało, beczkę lub dwa antały”. (I. Krasicki, Pisma wybrane, t. IV, s. 310). [przypis redakcyjny]

zapadła — tu: zaskoczyła. [przypis redakcyjny]

zapałać się (starop.) — wykręcać, [rumienić się]. [przypis redakcyjny]

Zapał polskiego wzroku ugasza się łzami — w związku z poprzednim wierszem: nie trwóż się: nie płacz, bo twoje łzy gaszą zapał żołnierzy. [przypis redakcyjny]

zapał — tu: lont. [przypis redakcyjny]

zapalączka (gwar.) — gorączka. [przypis redakcyjny]

zapamiętałe — niebaczne. [przypis redakcyjny]

zapamiętały — uparty w złym. [przypis redakcyjny]

zapamiętali — nie pamiętający (o dobrodziejstwach Boga). [przypis redakcyjny]

za pana stolnika — Stanisław August był przed elekcją, w latach 1755–1764, stolnikiem litewskim. Po w. 52 w redakcji satyry przesłanej królowi znajdowały się następujące dwa wiersze: „Los się u nas na królów rodowitych sroży, / Nikt prorokiem w ojczyźnie, wyrok to jest boży.” (I. Krasicki, Satyry i listy, s. 61). W pierwotnej redakcji satyry ww. 49–50 brzmiały: „Co sprawiło gołębski ów spisek zdradziecki, / Jeśli nie to, że Michał zwał się Wiszniowiecki.” (I. Krasicki, Satyry i listy, wydanie krytyczne Ludwika Bernackiego, Lwów 1908, s. 60–61). Dwuznaczność pierwszego z nich o konfederacji gołębskiej usunął Krasicki na życzenie króla, wobec czego pod „spiskiem zdradzieckim” można rozumieć jedynie konfederację szczebrzeszyńską. Została ona zawiązana w r. 1672, pod przewodnictwem Jana Sobieskiego, wówczas hetmana w. koronnego, przeciw Michałowi Korybutowi, wyniesionemu na tron przez popleczników dworu austriackiego. Podobnie jak późniejsza opozycja przeciw Janowi III, związanemu ze stronnictwem francuskim, była ona raczej, nie jak chce Krasicki — wystąpieniem szlachty przeciwko królowi–rodakowi, ale wyrazem walki o władzę między stronnictwami magnackimi, szukającymi poparcia u dworów zagranicznych. Krasicki robi tu oczywistą aluzję do tarć między stronnictwem Czartoryskich, które przeprowadziło wybór Stanisława Poniatowskiego na króla, a zwolennikami kandydatury saskiej. [przypis redakcyjny]

z aparaty — tu: z gotowością (do wojny), z przyborami. [przypis redakcyjny]

zaparolować — podnosić stawkę, co się oznacza przez załamanie rogu karty. [przypis redakcyjny]

zapaseczka — zapaska, w stroju chłopek była zarazem fartuchem i pelerynką, zależnie od uwiązania. [przypis redakcyjny]

zapaszysty (daw.) — wonny. [przypis redakcyjny]

zapaszysty — pachnący. [przypis redakcyjny]

Zapewnieś czytał przeczucie Mickiewicza o Tobie — w wykładach Collège de France z d. 6 i 13 czerwca 1843. [przypis redakcyjny]

zapierać (starop.) — zamykać. [przypis redakcyjny]

zaplecieńszy (starop.) — zawilszy; [bardziej skomplikowany]. [przypis redakcyjny]

Za pobytem na dworze Zamojskiego przemawiałyby ścisłe i zażyłe stosunki z wielkim hetmanem dwu stryjów, Jana i Andrzeja; jakoż istotnie jeden z synów tłumacza Eneidy przebywał jakiś czas w otoczeniu Zamojskiego. — [por.] ks. Gacki, O rodzinie Jana Kochanowskiego, s. 54; [Wacław Aleksander] Maciejowski, Piśm[iennictwo polskie od czasów najdawniejszych aż do roku 1830], D. 212. [przypis redakcyjny]

zapomniałe (starop. forma) — niepamiętliwe [pióro]. [przypis redakcyjny]

zapomoga — bezzwrotna pomoc. [przypis redakcyjny]

zapona (daw.) — to, co służy do zapinania: spinka, guz. [przypis redakcyjny]

zapowietrzony (przestarz.) — chory zakaźnie. [przypis redakcyjny]

za powrotem bierze pięć za jedno — Dawnymi czasy każda podróż tyle przedstawiała niebezpieczeństw, że wybierający się w daleką drogę składał w depozyt sumę pieniędzy, którą za powrotem odbierał pięć za jeden. Jeśli nie wrócił, suma zostawała własnością depozytariusza. [przypis redakcyjny]

zapoznany (daw.) — niedoceniony. [przypis redakcyjny]

Zaprawdę, daleką była ironia od mego serca, gdym Cię prosił… — mowa o następujących uwagach Reeve'a z dnia 6 czerwca 1831: „Nie ma wstydu, nie ma hańby. Znamy je tylko tu, na ziemi. Tak, ból, cierpienie są związane z ziemską gliną, oto wszystko. W tej chwili właśnie przeczytałem Twój list. Nie miałem zamiaru dzisiaj do Ciebie pisać, wobec tego, że mam list do Bineta już zupełnie gotowy. Lecz tego już zanadto; jesteś nieszczęśliwy, a ja mogę tylko pisać listy do Ciebie. — Wybrałeś. Wybór jest straszny, ale koniecznie trzeba było go uczynić. Teraz, gdy się zdecydowałeś być tylko synem, módl się, cierp i kochaj tych, którzy Ci pozostali. I ja do nich należę, i mnie także bardzo trzeba Twojej miłości. Nie masz słuszności, utrzymując, że nie powinienem więcej Cię bronić. To co piszesz, jest ironią uczucia albo stylu. Ironia nie przystoi cierpiącemu, tem mniej przystoi cierpiącemu chrześcijaninowi. — Ja, choć nie jestem ani zawadiaką, ani rębaczem zawodowym, wygłaszać będę wszędzie zdanie moje o Tobie swobodnie i uczciwie. Wypowiedziałem je w Paryżu, powiem i tu wszystkim, którzy Cię znają lub mogą poznać. Mało jest ludzi tak zuchwałych, by mi zaprzeczyli, gdy mówię o Tobie. Zresztą cóż by na tem zyskali? Zysk jest dla nich wszystkiem, dla nas niczem. Przyjaźń jest tutaj towarzystwem dla fabrykacji maszyn parowych, albo też dróg o żelaznych szynach. Nasza przyjaźń jest dla nas bardziej odpowiednia”. [przypis redakcyjny]

zaprawiony — rozłakomiony. [przypis redakcyjny]

za procentem — Papkin usiłuje dać do zrozumienia, jakoby posiadał jakiś kapitał w zastawie i tylko nieregularne wypłacanie procentów wprawiło go w kłopoty pieniężne. [przypis redakcyjny]

zaprzeć — tu: zamknąć. [przypis redakcyjny]

za psy — za psami. [przypis redakcyjny]

zapust (starop.) — zagajnik. [przypis redakcyjny]

zapusty — tu: gąszcze. [przypis redakcyjny]

zarabiać* — tu: pracować na roli. [przypis redakcyjny]

zaraszczać — dziś popr.: zarastać. [przypis redakcyjny]

Zaratustra — prorok i reformator religii staroirańskiej, mazdaizmu, żyjący prawdopodobnie na przełomie VII i VI w. p.n.e. [przypis redakcyjny]

Zaraz do czoła sięgnąłem palcami — Pozbycie się jakiej bądź złej skłonności nie objawia się jako wypadek wyraźny i określony, ale raczej jest skutkiem długiej rozwagi, wewnętrznej walki; aż na koniec tajemniczym tryumfem dobrej woli, niewyraźnie jak noc do porannego zmroku, a zmrok do dziennego światła, na jaw wychodzi. Dlatego poeta nie uważa, że pierwsze P za powiewem anielskiego skrzydła zniknęło. [przypis redakcyjny]

zaraz* — jednocześnie, za jednym razem. [przypis redakcyjny]

Zaraz napisałem do ojca, by się dowiedział o nich i doniósł mi (…) — synów Sołtana porwano na rozkaz cara Mikołaja i wywieziono do Moskwy do korpusu kadetów. Najmłodszy syn, Michał, miał wtedy niespełna cztery lata. [przypis redakcyjny]

Zaraz odsłania (…) przyczepił — Iliada, IV, 105–111. [przypis redakcyjny]

zaraz (starop.) — naraz, [nagle]. [przypis redakcyjny]

zaraz (starop.) — razem. [przypis redakcyjny]

za raz (starop.) — równocześnie. [przypis redakcyjny]

za raz (starop.) — za jednym razem. [przypis redakcyjny]

zaraz — [tu:] zarazem. [przypis redakcyjny]

zardzewiałe. [przypis redakcyjny]

zarębuj — zastawiaj. [przypis redakcyjny]

zarekomendowanych — poleconych. [przypis redakcyjny]