Przypisy

Każda jednostka powinna mieć głos; żadne ciało zbiorowe, jakiekolwiek by ono było, głosu mieć nie powinno — tę myśl rozwija Russo w Umowie społecznej II, 3, a jeszcze jaśniej w Ekonomii politycznej: „Każdy związek państwowy składa się z innych, mniejszych związków różnych rodzajów, z których każdy ma swoje interesy i swoje zasady; lecz nie tylko te związki, które każdy spostrzega, ponieważ mają formę zewnętrzną i legalną, istnieją rzeczywiście w państwie; wszystkie jednostki złączone jakimkolwiek interesem wspólnym tworzą tyleż różnych związków, stałych czy chwilowych, a siła ich jest nie mniej rzeczywista, choć mniej widoczna, dobra zaś obserwacja ich różnych wzajemnych stosunków daje prawdziwe poznanie obyczajów. Te właśnie wszystkie związki, ukryte czy formalne, zmieniają przez swoją wolę wygląd woli publicznej tym różnymi sposobami. Wola tych poszczególnych związków pozostaje zawsze w dwóch stosunkach: odnośnie do członków związku jest wolą powszechną, odnośnie do całego społeczeństwa jest wolą szczególną, bardzo często wydając się na pierwszy rzut oka słuszna, a przy bliższym wglądnięciu znieprawiona. Ktoś może być pobożnym księdzem, albo dzielnym żołnierzem, albo gorliwym patrycjuszem — a złym obywatelem. Jakaś uchwała może być bardzo korzystna dla małej wspólnoty, a bardzo niebezpieczna dla wielkiej. Prawda, że skoro związki poszczególne są zawsze podporządkowane związkowi, który je obejmuje, powinno się słuchać tego ostatniego przed tamtymi; prawda, że obowiązki obywatela idą przed obowiązkami senatora, a obowiązki człowieka przed obowiązkami obywatela, ale, na nieszczęście, osobisty interes stoi zawsze w odwrotnym stosunku do obowiązku i zwiększa się w miarę, jak związek staje się ściślejszy, a zobowiązanie mniej święte; dowód niezbity na to, że wola najpowszechniejsza jest także zawsze i najsprawiedliwsza i że głos narodu jest w istocie głosem Boga. — Z tego nie wynika jeszcze, żeby uchwały publiczne były zawsze sprawiedliwe”. (Ale niesprawiedliwość uchwały wydanej przez naród) „zdarzy się tylko wtedy, gdy ludzie zręczni potrafią przez wpływy i wymowę te szczególne interesy postawić w miejsce interesów narodu. Wówczas czym innym będzie uchwała narodu, a czym innym wola powszechna”. [przypis redakcyjny]

każde ciało, które jest depozytariuszem władzy wykonawczej, dąży usilnie i trwale do ujarzmienia władzy prawodawczej i osiąga to wcześniej czy później — dążenie egzekutywy do uzurpacji uważa Russo za regułę, za fatalistyczne prawo dziejowe. W Umowie społecznej III, 10 tak o tym mówi: „Tak jak wola jednostkowa działa ustawicznie przeciwko woli powszechnej, tak samo rząd czyni ciągłe wysiłki przeciwko władzy zwierzchniej. Im bardziej wzmaga się ten wysiłek, tym bardziej psuje się konstytucja; a skoro nie występuje tutaj wola żadnego innego ugrupowania, która by, opierając się woli księcia, równoważyła ją, musi prędzej czy później dojść do tego, że książę zgnębi w końcu zwierzchnika i złamie układ społeczny. Na tym właśnie polega zło, wewnątrz tkwiące i nieuniknione, które od samych narodzin ciała politycznego dąży bez przerwy do zniszczenia go, tak samo jak starość i śmierć niszczą w końcu ciało człowieka”. [przypis redakcyjny]

każde jestestwo (…) im więcej posiada rzeczywistości, czyli bytu, tym więcej ma też przymiotów, wyrażających konieczność, czyli wieczność, oraz nieskończoność — Por. List 64 (dawniej 66) § 7. [przypis redakcyjny]

Każdej roboty pomóc (starop.) — pomóc w każdej robocie, przy każdej robocie. [przypis redakcyjny]

każde miejsce w niebiosach jest rajem — Wszędzie jest niebo, gdzie mieszkają duchy niepotrzebujące oczyszczenia przez pokutę, i raj jest wszędzie, gdzie jest niebo. W dowód tego spotykamy duchy z tej najleniwszej sfery aż w Empireum na wysokości róży niebieskiej. [przypis redakcyjny]

każdemu panującemu — gdy mowa w Werterze o panujących, książętach itp., trzeba uprzytomnić sobie stosunki polityczne ówczesnych Niemiec, rozdrobnionych na mnóstwo państewek, nad którymi panowali udzielni książęta, hrabiowie itp. Każdy z nich miał swój dwór, swoich zaufanych urzędników itd. [przypis redakcyjny]

każdemu pomogę (starop.) — (rozumie się: towarzystwa), stanę do pojedynku. [przypis redakcyjny]

każdy będzie z lisim kołnierzem — Widać, że to był ubiór szlachty. [przypis redakcyjny]

każdy go dobrem opiekunem sądził (starop.) — konstrukcja accusativi cum infinitivo z opuszczeniem infinitivum: być; [każdy sądził go być dobrym opiekunem; każdy sądził, że był dobrym opiekunem; red. WL]. [przypis redakcyjny]

każdy, kto pilnie za dyskusją w sejmie śledził (…) — Stanisław Barzykowski, Historia powstania listopadowego, III, s. 262. [przypis redakcyjny]

Każdy objaw, który istnieje i koniecznie, i jako nieskończony, musiał koniecznie wyniknąć albo z bezwzględnej natury jednego z przymiotów bóstwa, albo z jakiegoś przymiotu, podległego odmianie, która istnieje koniecznie i jako nieskończona — Por. List 10 (dawniej 28) § 2. [przypis redakcyjny]

Każdy swojej — w domyśle: towarzyszce, kobiecie. [przypis redakcyjny]

każdy w swą — każde z nich w swą stronę. [przypis redakcyjny]

każe Homer na innym miejscu mówić rozumnemu synowi mądrego Nestora — Odyseja IV, 195. [przypis redakcyjny]

(…) każ ojcu „Moniki” — Ary Scheffer. [przypis redakcyjny]

kazać (daw.) — okazywać się, prawić. [przypis redakcyjny]

kazać — liczyć. [przypis redakcyjny]

kazać na coś (daw.) — puszyć [się] na coś. [przypis redakcyjny]

kazać na (daw.) — liczyć na. [przypis redakcyjny]

kazać — przemawiać. [przypis redakcyjny]

kazał pod Imieniem Boga wyrznąć w Polsce tych wszystkich ludzi, którzy nie są ruskiej religii; jakoż w niedziel kilka wyrznięto około sto tysięcy osób — bunt chłopów ukraińskich podsycany przez fanatyzm wyznaniowy w r. 1768 (koliszczyzna); ogółem wymordowanych zostało do 200 tys. osób, katolików i żydów, w samym Humaniu do 20 tys. [tzw. rzeź humańska. Red. WL]. [przypis redakcyjny]

kazamaty — forteczne lochy, więzienie. [przypis redakcyjny]

kazanie na górze — według ewangelii św. Mateusza (V. 39) w kazaniu tym Chrystus miał powiedzieć: „Żebyście się nie przeciwili złemu, ale kto by cię uderzył w prawy policzek twój, nadstaw mu drugi”. [przypis redakcyjny]

Kazano w kraju niewinnej dziecinie modlić się za mnie co dzień — dzieciną tą był Staś Januszewski, syn wuja poety, który poległ w powstaniu. Słowacki interesował się żywo Stasiem, a nawet marzył, że weźmie go na wychowanie do siebie. [przypis redakcyjny]

Kazimierz — Kazimierz Dolny nad Wisłą w województwie lubelskim, zwany daw. małym Gdańskiem, ożywiony punkt handlowy, z spichrzami na zboże. [przypis redakcyjny]

Kaziuta — Kazimierz Tetmajer. [przypis redakcyjny]

kaznodzieja — tu: wymowny obrońca. [przypis redakcyjny]

kazuariusz (struthio casuarius) — ptak mniejszy od strusia, niezdatny do latania; żyje w Azji i w Afryce. W rkp. jest obok tekstu umieszczony następujący uszkodzony przypisek: „Kazwaryjusz ptak to wielki, piór na nim nie ma, tylko sierść jak na świni, lata”. [przypis redakcyjny]

kcie (starop.) — kwitnie. [przypis redakcyjny]

K. C. N. — Kamil Cyprian Norwid. [przypis redakcyjny]

Kędy „si” dźwięczy — Wyrażenie powyższe odnosi się do tego, że w języku włoskim si znaczy „tak”. [przypis redakcyjny]

kędzierze (starop.) — kędziory, do których porównano fale morskie. [przypis redakcyjny]

kędzierz — kręcone włosy. [przypis redakcyjny]

kęs (daw.) — nieco, odrobina. [przypis redakcyjny]

kęs (daw.) — trochę, nieco. [przypis redakcyjny]

kęs mało (starop.) — cokolwiek, czas jakiś. [przypis redakcyjny]

kęs przygniewniejszym — nieco gniewny. [przypis redakcyjny]

kęs (starop.) — nieco, trochę. [przypis redakcyjny]

kęs (starop.) — trochę, cokolwiek. [przypis redakcyjny]

kęs (starop.) — trochę, nieco. [przypis redakcyjny]

kęs — [tu:] trochę, nieco. [przypis redakcyjny]

kęsy (starop.) — [kusy;] chromy. [przypis redakcyjny]

kęsy (starop.) — kusy. [przypis redakcyjny]

Kehama — The curse of Kehama, fantastyczny poemat Roberta Southeya, angielskiego poety ze „szkoły jezior”, osnuty na tle podań hinduskich. Wzmianka o Lambie opiera się na znanym Brzozowskiemu liście Lamba do Southeya, w którym o poemacie tym Lamb pisze: „Kehama jest niewątpliwie potężniejsza, jednakowoż nie czuję w niej tych silnych podstaw, jakie są w Roderyku”. (Roderick, the last of the Goths, poemat opiewający zniszczenie państwa Wizygotów przez Arabów). „Wyobraźnia moja zapada się tu i chwieje w bezmiernych przestworzach niezbadanych dotąd systemów i wierzeń: wypadam poza granice swych starych sympatii, a moje poczucie moralne prawie doznaje urazy. Nie mogę, względnie ze zgrozą tylko musiałbym uwierzyć w tak rozpaczliwe stanowisko wobec Wszechmogącego, w takie zaprzeczenie wiary w ognisko centralne im silniejsze, tym bardziej bolesne do wyrażenia. Jowisz oraz jego boska rodzina, chwiejący się pod razami olbrzymów, nie robi tego wrażenia, gdyż nadzieje duszy, mogę przyznać, nie upadają w takiej walce. Ale twoi wschodni wszechwładcy mają charakter zbyt nienaruszalnych arcytypów, aby można z nimi igrać bez drżenia. Tak zwanych atrybutów nigdy nie łączy się z Jowiszem. Wspominam jedynie o tym, co zmniejsza moją rozkosz odczuwania czarodziejskiego wpływu Kehamy, nie zaś o tym, co zmniejsza jego siłę: wyznaję to z drżeniem; ale Roderyk jest miłym poematem”. (The letters of Charles Lamb. Edited by Russell Davis Gillman, 128. To Robert Southey, May 1815. W egzemplarzu, stanowiącym własność Brzozowskiego, znalazłem ustęp powyższy zakreślony). [red. WL]. [przypis redakcyjny]

Kenig Józef (1821–1900) — redaktor zachowawczej »Gazety Warszawskiej« w latach 1859–1889. [przypis redakcyjny]

khan — karczma na Wschodzie. [przypis redakcyjny]

kibić — tu: kształt. [przypis redakcyjny]

kiczki — rodzaj gry (podbijanie jednej pałeczki drugą). [przypis redakcyjny]

kidać się (daw.) — rzucać się. [przypis redakcyjny]

kieca — płaszcz. [przypis redakcyjny]

kieca — tu: płaszcz. [przypis redakcyjny]

kiecka — tu: płaszcz żołnierski, z węg. kecse. [przypis redakcyjny]

Kiedy człowiek sumnienia całego — kiedy człowiek ma czyste sumienie. [przypis redakcyjny]

kiedy Dom Moskiewski Krym i obsiadły na nim lud zawsze wolny swoją własnością nazywa i gwałtem zabiera — w r. 1783 Katarzyna II ogłosiła ukazem przyłączenie Krymu do swych posiadłości, mimo że rok przedtem uznała jego niezawisłość uroczystym traktatem w Kuczuk-Kajnardże; po czym wojska ros. wkroczyły do kraju i wyrznęły znaczną część ludności, by uprzedzić możliwy opór [Te słowa zostały usunięte z wyd. z 1816 r. Red. WL]. [przypis redakcyjny]

Kiedy go po powietrzu latając widziała — [daw. forma imiesłowu] zamiast: latającego. [przypis redakcyjny]

kiedy gościńca nie dało się naprawić, robiono inny, możliwie najbliżej dawnego; ale wynagradzano właścicieli na koszt tych, którzy ciągnęli jakieś korzyści z drogi — Pan mianował starszyznę, aby przeprowadzić ściąganie daniny z chłopa, szlachtę zmuszał do podatku hrabia, duchownych biskup. [przypis redakcyjny]

kiedy* — jeżeli. [przypis redakcyjny]

Kiedy Konstantyn ustanowił, że będzie się spoczywało w niedzielę — L. 3. Cod. de feriis. To prawo było z pewnością tylko dla pogan. [przypis redakcyjny]

Kiedy lud efeski dowiedział się, że Ojcowie Soboru uchwalili, iż wolno jest nazywać Dziewicę Matkę Bożą, wpadł w szał radości — list Św. Cyryla. [przypis redakcyjny]

Kiedy minie szczodry dzień i dacie za Hryca itd. — kiedy minie dzień szczodrości sułtańskiej i zapłacicie za prostych Kozaków. [przypis redakcyjny]

kiedy mu suchedni zapłaci — dawny był zwyczaj, że czterykroć w rok, to jest na suchedni, płacono myto, czyli pensję sługom i wszelkim domownikom. [przypis redakcyjny]

Kiedy narody germańskie pobiły cesarstwo rzymskie, zastały w nim użytek pisma; wzorem Rzymian zebrali na piśmie swoje zwyczaje i uczynili z nich kodeksy — Zaznaczone to jest wyraźnie w niektórych wstępach do tych kodeksów. Widzimy nawet w prawach Sasów i Fryzów odmienne zarządzenia, zależnie od różnych okręgów. Dodano do tych zwyczajów niektóre osobliwe zarządzenia wymagane przez okoliczności; do takich należą twarde prawa przeciw Sasom. [przypis redakcyjny]

kiedy na ten podatek potrzeba było ofiary starostw — odrzucenie 27 lutego 1789 po uporczywej walce wniosku o nałożenie na posiadaczy starostw podatku 10% od dwóch kwart (czwartych części dochodu czystego), pozostałych po opłaceniu dwóch kwart do Skarbu. [przypis redakcyjny]

Kiedy po wolej świat mamy — kiedy świat jest przychylny naszej woli, naszym życzeniom. [przypis redakcyjny]

Kiedy przyjęto zakład z powodu zbrodni albo fałszywego sądu, nie można było uczynić zgody bez zezwolenia pana; kiedy zaś jedna ze stron była zwyciężona, nie mogło być już zgody, chyba za uznaniem hrabiego, co odpowiadało naszym aktom łaski — Wielcy wasle mieli osobne prawa. [przypis redakcyjny]

Kiedyście pierwszą równość tu uczcili — Tą pierwszą równością jest sam Bóg, jako początek harmonii wszech rzeczy. Kto tę pierwszą równość uznał, w tym miłość i mądrość są w równowadze. [przypis redakcyjny]

Kiedyśmy gęste pospinali wozy — w oryginale: Quando un di ci acampammo. Spinanie wozów w tabor, nieznane Tassowi, wprowadza P. Kochanowski stosownie do polskiego sposobu wojowania. [przypis redakcyjny]

kiedyśmy go niepokoili naszymi krucjatami — 1095 r. [przypis redakcyjny]

kiedy słońce z drugiej swej kwadry widzim zstępujące — Czwartą część dziennego biegu słońca składa sześć godzin. Kiedy słońce zstępuje z drugiej swojej kwadry, godzina jest pierwsza po południu. Poeta aluzję tu robi do jakiejś starożytnej tradycji, według której Adam przed i po swoim upadku siedem godzin znajdował się w raju, a że stworzony był o wschodzie słońca, więc w godzinę po południu z raju był wygnanym. [przypis redakcyjny]

Kiedy smutny nad Tella siedziałem jeziorem… — wiersz w formie listu do Marii Wodzińskiej jest nawiązaniem do poematu W Szwajcarii. Jezioro Wilhelma Tella, legendarnego bohatera szwajcarskich walk o niepodległość, jest częścią Jeziora Czterech Kantonów. W poemacie W Szwajcarii mówi Słowacki: „Oto przed Tella kościołem Pierwsza na kamień wyskoczyła płocha. I powiedziała mi w głos, że mnie kocha — I odesłała mnie znów na jezioro”. W innym znowu miejscu pisze: ,Pod ścianą ze skał i pod wieńcem borów, Stoi cichości pełna i kolorów Tella kaplica. Jest próg tam na fali, Gdzieśmy raz pierwszy przez usta zeznali, Że się już dawno sercami kochamy…”. [przypis redakcyjny]

kiedy ta sprężyna raz się zużyje, państwo jest zgubione bez ratunku — w autografie następuje dość szeroki odstęp. [przypis redakcyjny]

kiedy — tu: w końcu. [przypis redakcyjny]

kiedy Waleriusz Flaccus opisuje skrzydlatą błyskawicę na rzymskich tarczach (…) gdy obraz takiej tarczy ujrzę na starym pomniku — [por.] Valerius Flaccus, lib. VI, v. 55, 56; Polymetis. Dialog, VI, p. 50. [przypis redakcyjny]

kiedy w noc zegar trzecią bije — poeta dzieli obyczajem rzymskim tak dzień, jak noc, na 12 godzin; „trzecia w noc” jest więc trzecia godzina po zachodzie słońca, czyli trzecia przed północą. [przypis redakcyjny]

Kiedy z Egiptu szedł lud Izraela — Początek to jest 114 psalmu Dawidowego. [przypis redakcyjny]

Kiedy z Latony (…) zwyciężył blaskami — W porównaniu dnia z nocą wiosennym i jesiennym, kiedy słońce stoi w znaku zodiakowym Barana lub Wagi, księżyc wtedy stoi na przeciwległym punkcie widnokręgu, i oba razem tworzą jakby kształt szali, jaką zenit równoważy. Ta chwila równowagi słońca i księżyca trwa niedługo, przez chwilę, gdy jedno światło zachodzi, a drugie wschodzi. Poeta przez to porównanie mówi, że Beatrycze tak krótko spoglądała na punkt światła, to jest na Boga. [przypis redakcyjny]

kiegoż (daw.) — jakiegoż. [przypis redakcyjny]

Kiejdany (lit. Kėdainiai) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]

kiełbasa — siniec podłużny, pręga. [przypis redakcyjny]

Kiełczyna — wieś w powiecie opatowskim. [przypis redakcyjny]

kiełznać — wkładać do pyska końskiego kiełzno, element uprzęży służący do kierowania koniem. [przypis redakcyjny]

kielich… — „Ojcze mój, jeśli można, niechaj odejdzie ode mnie ten kielich” (Mt 26:39). [przypis redakcyjny]

kie pan (starop.) — gdzie pan. [przypis redakcyjny]

kiereszować się — rąbać się, ranić się. [przypis redakcyjny]

kierezja a. karazja — sukmana granatowa z czerwonymi wyłogami i szerokim kołnierzem, ozdobionym haftami i błyszczącymi blaszkami, opadającym nisko na plecy; kierezja i rogatywka czerwona, „krakuska”, należały do szczególnie charakterystycznych składników chłopskiego stroju spod Krakowa. [przypis redakcyjny]

kier — liche płótno. [przypis redakcyjny]

kiermasz — uroczysty obchód rocznicy poświęcenia kościoła połączony z odpustem i najczęściej z jarmarkiem. [przypis redakcyjny]

kiernoz (starop.) — wieprz. [przypis redakcyjny]

kiernoz — tu: dzik, odyniec; dosł. knur. [przypis redakcyjny]

kierz (starop.) — krzak. [przypis redakcyjny]

kieska — woreczek z pieniędzmi. [przypis redakcyjny]

Kiestrzyn — miasto położone przy ujściu Warty do Odry; wówczas należące do Brandenburgii. [przypis redakcyjny]

kijowski — biskup Tomasz Ujejski, herbu Śreniawa, w r. 1677 wstąpił do zakonu jezuitów. [przypis redakcyjny]

kij prosty — zamiast laski marszałkowskiej, którą mógł prawnie piastować tylko regularnie obrany marszałek; Staszic popełnia nieścisłość w celu podkreślenia zuchwalstwa Ponińskiego; zastępca marszałka poprzedniego Sejmu (marszałka „starej laski”), Łętowski, po zagajeniu zebrania oddał Ponińskiemu laskę. [przypis redakcyjny]

kik — spotkanie się młodych. [przypis redakcyjny]

Kildera — hrabstwo Kildare w Irlandii. [przypis redakcyjny]

Kilia — miasto nad płn. ramieniem ujścia Dunaju do morza. [przypis redakcyjny]

kilim — tkanina dywanowa, tu: dera, gruby koć służący do okrywania konia. [przypis redakcyjny]

kilim (z pers.) — tu: gruby płaszcz, gunia; rodzaj kobierca. [przypis redakcyjny]

kilka mil od niedawno wybudowanej kolei — mogła to być tzw. Kolej Nadwiślańska, łącząca Warszawę z Lubelszczyzną (otwarta w r. 1877). [przypis redakcyjny]