Przypisy

abstractum (łac.) — to, co oderwane, odcięte. [przypis edytorski]

abstractum (łac.) — tu: abstrakcja. [przypis edytorski]

abstrahendo ab omni sensu (łac.) — abstrahując od wszelkiego znaczenia. [przypis edytorski]

abstrakcjonizm — nurt we współczesnych sztukach plastycznych, charakteryzujący się wyeliminowaniem przedstawień mających odniesienie do rzeczywistych form lub przedmiotów. [przypis edytorski]

abstynować się (daw., z łac.) — wstrzymać się; tu: od głosowania za lub przeciw. [przypis edytorski]

absurdny — dziś popr.: absurdalny. [przypis edytorski]

absurdum (łac.) — absurd, bezsens. [przypis edytorski]

absurdum (łac.) — absurd, nonsens. [przypis edytorski]

absurdum (łac.) — absurd. [przypis edytorski]

absyda a. apsyda — półkoliste lub wieloboczne pomieszczenie dostawione do bryły świątyni i otwarte do jej wnętrza, zwykle zamykające prezbiterium, niekiedy nawę. [przypis edytorski]

absyda a. apsyda — półkoliste lub wieloboczne pomieszczenie dostawione do bryły świątyni i otwarte do jej wnętrza, zwykle zamykające prezbiterium, niekiedy nawę. [przypis edytorski]

absynt — wysokoprocentowy alkohol na bazie m.in. piołunu i anyżu, popularny w paryskich kręgach artystycznych przełomu XIX i XX w. [przypis edytorski]

absynt — wysokoprocentowy alkohol na bazie m.in. piołunu i anyżu. [przypis edytorski]

absynt — wysokoprocentowy alkohol na bazie m. in. piołunu i anyżu. [przypis edytorski]

absztyfikant (pot.) — konkurent w znaczeniu: kandydat na narzeczonego. [przypis edytorski]

absztyfikant (pot.) — zalotnik, konkurent do ręki, kandydat na narzeczonego. [przypis edytorski]

abszyt (z niem.) — zwolnienie ze służby wojskowej. [przypis edytorski]

abtreten (niem.) — odstąpić, odejść; odmaszerować. [przypis edytorski]

Abu Kir — duża zatoka Morza Śródziemnego w Egipcie, położona pomiędzy Aleksandrią a miastem Rosetta. [przypis edytorski]

Abul-Abassa — słoń podarowany Karolowi Wielkiemu przez kalifa Harun-al Raszida. [przypis edytorski]

abulia — brak woli. [przypis edytorski]

ab umbilice et inferius (łac.) — od pępka i piekła; przen. od dna. [przypis edytorski]

abundancja (z łac. abundatia: nadmiar, obfitość, bogactwo) — obfitość. [przypis edytorski]

Ab uno disce omnes (łac.) — dosł.: po tym jednym (przykładzie) sądź wszystkich; cytat z Eneidy Wergiliusza; słowa Eneasza, opowiadającego Dydonie o koniu trojańskim Greków. [przypis edytorski]

abusus (łac.) — nadużycie. [przypis edytorski]

abusus optimi pessimus (łac.) — nadużycie najlepszego jest najgorsze. [przypis edytorski]

aby białą płcią bydź miała (starop.) — że miałaby być białą płcią; tj. że miałaby być kobietą. [przypis edytorski]

aby bodaj czegoś nie miała — jeśli nie ma czegokolwiek, jeśli czegoś nie posiada. [przypis edytorski]

aby byli ustawieni instygatorowie — każdy sąd ma instygatora. [tj. oskarżyciela — Red.WL] Prócz tych są instygatorowie koronny i litewski, ci mają vice-instygatorów. Tych urząd jest pozywać na sejm z wiadomością marszałka de crimine laesae maiestatis. K. 1588 r. tit: De crimine laesae majestatis [O zbrodni obrazy majestatu — Red.WL]. In crimine perduellionis K. tegoż roku tit: Takiż postępek. O dobra stołowe i o prowenta K. 1598 tit: O pozwiech. Takoż in publica iniuria [w sprawie krzywdy publicznej — Red.WL] instygować i konwinkować może. K. 1611 titul: A gdzie by. Także pozywać ma dignitarios et officiales negligentes [ dygnitarzy i urzędników wykazujących się lekceważeniem — Red.WL]. K. 1565 tit: O negligencyi dignitariorum. Pozywać ma poborcę na trybunał etc. K. 1590 tit: O kwarcie. [przypis edytorski]

abych (daw.) — abym. [przypis edytorski]

abych — daw. forma liczby podwójnej; znaczenie: abyśmy (we dwóch a. we dwoje). [przypis edytorski]

abych (daw., reg.) — abym. [przypis edytorski]

abych — dziś popr.: abym. [przypis edytorski]

Abychmy ku zelżeniu niesprawiedliwości / Nie przydali — abyśmy nie dodali do obelgi niesprawiedliwości. [przypis edytorski]

abych (starop.) — abym, żebym. [przypis edytorski]

abych (starop. forma) — abym. [przypis edytorski]

A bych też był (…) dostawał — gdybym dostał. [przypis edytorski]

aby (daw.) — tu: tylko. [przypis edytorski]

Abydos — egipskie Abdżu, miasto na zachodnim brzegu Nilu, 50 km na południe od dzisiejszego Sohag. Stolica 8. nomu Górnego Egiptu, z wielką nekropolią, zawierająca groby królewskie z czasów I i II dynastii. W egipskiej religii miejsce, w którym Izyda pochowała szczątki Ozyrysa, centrum misteriów ozyryjskich. W sformułowaniach religijnych wyrażenie „odejść do Abydos” było znaczyło „odejść do Krainy Zmarłych”. [przypis edytorski]

Abydos — staroż. miasto na azjatyckim brzegu Hellespontu (cieśniny Dardanele), kolonia Miletu. [przypis edytorski]

Abydos — w starożytności miasto w Górnym Egipcie (obecne niewielka wioska) znane jako miejsce kultu Ozyrysa; znajduje się tutaj słynna świątynia. [przypis edytorski]

Aby go (…) ciągnął (daw.) — aby go ciągnąć. [przypis edytorski]

aby każdy w pracy a pocie chleba pożywał, a kto by nie robił, aby też taki nie jadł — 2. Tes 3, 10. [przypis edytorski]

aby kazał z niego wszystkie honory pozdejmować — tj. przed egzekucją pozbawić godności kapłańskiej i jej oznak. [przypis edytorski]

aby król, opuściwszy insze miejsca, nie w jednym się tylko kochał, ale aby się na każdym miejscu na przemiany okazował być królem z możnością swą — ta książka napisana była przed ustanowieniem trybunału, kiedy w ręku króla najwyższa była sądów władza. Trybunał w Polszcze ustanowiony za króla Stefana Batorego roku 1578, w Litwie roku 1581. Przypisek drugiej edycji. [przypis edytorski]

aby król, skoro stolicę swoję zasiędzie, zakonu Bożego księgi brał od kapłanów i czytał je, i uczył się bać Pana Boga i strzedz ceremonij jego — por. Pwt 17, 18–19. [przypis edytorski]

aby liczył — dziś popr.: że będzie liczył. [przypis edytorski]

aby mi się dobrze działo — «Aby dawali mi podarki», zob. Raszi do 12:13. [przypis edytorski]

abym się spytał, dlaczego by tak słabe obicia dawano w tym kraiu? — dziś popr. zdanie to, jako twierdzące, powinno kończyć się kropką, a nie pytajnikiem; tu: zachowano przykład daw. interpunkcji. [przypis edytorski]

aby mu urazy ukradkiem dane nie przyniosły razy (starop.) — aby ukradkiem dane razy nie przyniosły mu urazy; tj. aby nie uraziły go ukradkiem (przez przeciwnika) zadane ciosy. [przypis edytorski]

aby mu uwiązano kamień młyński u szyi i rzucono go aż na dno morza — nie do końca celne nawiązanie do Ewangelii św. Mateusza, w której taka kara miała spotykać pedofilów (także osoby duchowne), którzy wykorzystywali seksualnie dzieci i młodzież. [przypis edytorski]

aby mu wskazał — hebr. לְהוֹרֹת (lehorot): ‘wskazywać’, od rdzenia יָרָה (jara): ‘wskazywać, celować, strzelać, instruować’. Od tego samego rdzenia wywodzi się słowo Tora w znaczeniu ‘instrukcja, nauka, wskazówka’. Midrasz uczy, że posłał Jehudę przodem, «aby przygotował mu dom nauki, z którego będzie się rozprzestrzeniać nauka Tory», zob. Raszi do 46:28. [przypis edytorski]

aby (…) nakłoniłem — dziś popr.: abym nakłonił. [przypis edytorski]

aby nie brukować ulicy (…) zacytował (…): „paveant illi, ego non pavebo”, czym zupełnie przekonał przedstawicieli gminy — wykorzystanie gry słów: francuskiego czasownika paver (brukować) oraz łacińskiego pavere (trwożyć się). [przypis edytorski]

Aby ocalić go — «Tora zaświadcza, że Reuben powiedział to wyłącznie po to, by ocalić [Josefa. I planował], że przyjdzie tam, by wyciągnąć go z dołu. [Reuben] pomyślał: ja jestem pierworodny i najstarszy spośród nich, jeśli będą kogoś winić [za nieszczęście] to mnie», zob. Raszi do 37:22. [przypis edytorski]

aby poległym ciałem dać innym szczebel do sławy grodu — fragment Ody do młodości, utworu autorstwa Adama Mickiewicza (1798–1855). [przypis edytorski]

aby pretia rerum postanowione były — arbitralne ustalenie cen wg postulatów sejmikowych szlachty godziło w interesy mieszczaństwa, kupców i rzemieślników. [przypis edytorski]

aby przez wpatrywanie się w jego piękność zbliżyć się do piękna przedwiecznych idei — por: Platon, Fajdros. [przypis edytorski]

abyśmyć (…) śmieli (starop. konstrukcja) — skrót od: abyśmy ci śmieli [na to radzić]. [przypis edytorski]

abyśmy cię uznali za tatusia — w późn. wyd. zweryfikowano tłumaczenie na dosadniejsze: „(…) za rajfura”. [przypis edytorski]

abyśmy składali wszelaką złość i zdradę, i obłudność, i zazdrości, i obmowy — 1 P 2, 1. [przypis edytorski]

abyśmy żyli — «Jehuda miał przebłysk święto [proroczego] ducha [mówiąc]: dzięki tej wędrówce ożyje twój duch, jak jest [dalej] napisane: „i ożył duch Jakuba ich ojca” (Ks. Rodzaju 45:27)», zob. Raszi do 43:8. [przypis edytorski]

abyś się uniżał pod możną ręką Bożą, która składa mocarze z stolic a niskie wywyższa — Por. 1 P 5, 5-6. [przypis edytorski]

abyśta (gw.) — obyście. [przypis edytorski]

aby się beła jako ratowała (starop.) — żeby się jakoś ratowała. [przypis edytorski]

aby się przez mię twych niecnót zemściło (starop.) — aby się [niebo] przeze mnie zemściło za twe niecnotliwe [tj. występne] czyny. [przypis edytorski]

aby się to nie było stało — konstrukcja daw. czasu zaprzeszłego; znaczenie: aby się to nie stało wcześniej, uprzednio. [przypis edytorski]

Abyssus abyssum provocat (łac.) — otchłań wywołuje otchłań. [przypis edytorski]

abyssus (łac.) — otchłań. [przypis edytorski]

aby stu […] łotrów nie mogli zgubić państwa — dziś popr.: aby stu […] łotrów nie mogło zgubić państwa. [przypis edytorski]

aby tem za rozumnego uchodził — dziś: aby dzięki temu za rozumnego uchodzić. [przypis edytorski]

aby — tu: choćby. [przypis edytorski]

…aby ustanowić święto Bożego Ciała — zostało ustanowione w 1264 przez papieża Urbana IV, ogłoszone publicznie przez jego następcę Jana XXII w 1317. [przypis edytorski]

aby widok (..) mógł być (…) niemiłym — dziś: aby widok mógł być niemiły. [przypis edytorski]

aby w szarłacie chodził, aby ze złota pił i na złocie sypiał, i na wozie ze złotem jeździł, i czapkę miał z bissu, i na szyjej złoty łańcuch, a żeby wtóre miejsce miał po królu dla mądrości swojej i powinnym był Daryuszowi — 3 Ezd 6–7. [przypis edytorski]

aby wygnać kijem pojedyncze twoje życie i nauczyć cię, co to jest być podwójnym człowiekiem, którym bez wątpienia zostaniesz, jeśli moja kuzynka nie będzie krótko cię trzymać — gra słów: Benedyk jako mężczyzna żonaty przestałby wieść życie w pojedynkę, z tego powodu byłby niejako człowiekiem podwójnym; ale zarazem, jeśli Beatrycze nie trzymałaby go krótko, stałby się niewiernym mężem, czyli człowiekiem prowadzącym podwójną grę (w oryg. double-dealer). [przypis edytorski]

aby w zamęcie rewolucji spowodowanej w Turynie abdykacją króla, nie zapomniano o niej — pamięć zawodzi autora: Wiktor Amadeusz II abdykował 3 września 1730, zaś pani de Warens wyjechała do Paryża w kwietniu 1730, w towarzystwie Klaudiusza Anet i pułkownika d'Aubonne. Zapewne celem było uzyskanie poparcia Francji dla planowanego przez d'Aubonne powstania we francuskojęzycznym kantonie Vaud przeciw władzy niemieckojęzycznego patrycjatu Berna i przywrócenia władzy Sabaudii nad Vaud. W sierpniu propozycje d'Aubonne'a zostały przez sabaudzkiego dyplomatę w Paryżu przekazane Wiktorowi Amadeuszowi II. [przypis edytorski]

aby znaleźć dwóch przyjaciół, nie trzeba się udawać aż do Irokezów — odniesienie do powiastki Jean François de Saint-Lamberta Les Deux Amis, conte iroquois (Dwaj przyjaciele, opowieść irokeska) z roku 1770, opowiadającej o przyjaźni Tolho i Mouzy, dwóch Indian z plemienia Irokezów, zakochanych w młodej Erimé. [przypis edytorski]

ać (starop.) — konstrukcja z partykułą wzmacniającą ci, skróconą do -ć; znaczenie: a, a wtedy. [przypis edytorski]

ać (starop.) — tu: niech. [przypis edytorski]

Académie des Inscriptions — pełna nazwa: Académie des Inscriptions et Belles-Lettres francuskie towarzystwo naukowe (jedno z pięciu składających się na Instytut Francuski), założone w 1663 i zajmujące się naukami humanistycznymi. [przypis edytorski]

acaństwo — państwo, panowie. [przypis edytorski]

acan (daw.) — pot. skrót. od: waszmość pan. [przypis edytorski]

acan (daw.) — skrót od waćpan, waszmkość pan. [przypis edytorski]

acan (daw.) — skrót od „waszmość pan”. [przypis edytorski]

acan (daw.) — skrót od zwrotu grzecznościowego: waszmość pan. [przypis edytorski]

acan (daw.) — waćpan. [przypis edytorski]

acan — forma zwrotu grzecznościowego, skrót od: waszmość pan. [przypis edytorski]

acani (daw.) — skrót od: waszmość pani. [przypis edytorski]

Acanna (daw.) — panna. [przypis edytorski]

acanna (daw.) — skrót od zwrotu grzecznościowego: miłościwa panna. [przypis edytorski]

acan — skrócona forma zwrotu grzecznościowego, od: waszmość pan. [przypis edytorski]

acan — zwrot grzecznościowy, skrót od: waszmość pan. [przypis edytorski]

a capite (łac.) — od głowy, z głowy, z góry; tu: rozdział, etap. [przypis edytorski]

a cap (łac.) — skrócona forma a capite. [przypis edytorski]

a cause de la rétention dedans les reins (fr.) — z powodu zatrzymania w nerkach. [przypis edytorski]

accelerando (wł.) — termin muzyczny, oznaczający „przyspieszając”. [przypis edytorski]

accelerans (łac.) — przyspieszający. [przypis edytorski]

accent grave (fr.) — dosł.: akcent poważny; znak diakrytyczny w postaci skierowanej w prawo i do dołu ukośnej kreski nad literą, oznaczający akcent samogłoski krótkiej o intonacji opadającej. [przypis edytorski]

accepit fidem fabula (łac.) — opowieść zyskałą wiarę. [przypis edytorski]