Przypisy

Bnińscy — wielkopolska rodzina magnacka z Bnina pod Poznaniem, posługująca się odmianą herbu Łodzia: Bniński, nadany z tytułem hrabiowskim 5 czerwca 1798 roku Łukaszowi Bnińskiemu przez Fryderyka Wilhelma III, w Królestwie Polskim, potwierdzony w 1824 r. [przypis edytorski]

Bóg Abrahama, i bóg Nachora — „Bóg Abrahama” jest tu imieniem świętym i odnosi się do Boga Jedynego, a „bóg Nahora” i „bogi ojców ich” odnosi się do bóstw wyznawanych przez Nahora i jego przodków, zob. Raszi do 31:53. [przypis edytorski]

[Bóg będzie] wszystkim we wszystkich — por. 1 Kor 15, 28. [przypis edytorski]

Bóg Cię z dzieciątkiem salwował od Herodowej złości — modlitwa do Matki Boskiej, wspominająca wydarzenia związane z ucieczką Maryi i Józefa z nowo narodzonym Jezusem do Egiptu, opisane w Biblii; wybór właśnie maryjnej modlitwy jest znaczący, kiedy prześladowcą Oleńki okazuje się wyznawca kalwinizmu, negującego kult maryjny. [przypis edytorski]

Bóg, co Emauskie wsparł pielgrzymy (Iak Ewangelia opowiada) — patrz Łk 24, 13-35. [przypis edytorski]

bóg, co łukiem narody przestrasza — Apollo. [przypis edytorski]

bóg delficki — Apollo, bóg słońca, sztuki i wróżbiarstwa; w Delfach był ośrodek jego kultu oraz słynna wyrocznia. [przypis edytorski]

Bóg — «Dlaczego użyte jest tu słowo (Elohim): ‘Bóg’, [które oznacza Boską cechę surowego sądu, a nie Imię 'Wiekuisty', które łączy się z cechą Boskiego miłosierdzia? Icchak powiedział: niechaj Bóg postąpi] wedle sprawiedliwego sądu: jeśli będziesz godny tego, niechaj ci da, a jeśli nie będziesz godny, niech nie da. Ale do Esawa powiedział „Oto z żyzności ziemi będzie siedlisko twoje” (Ks. Rodzaju 27:39): [Bóg] obdaruje cię, czy będziesz sprawiedliwym, czy złoczyńcą», zob. Raszi do 27:28. [przypis edytorski]

Bóg działa przez Franków — wg tytułu napisanych po łacinie dziejów pierwszej wyprawy krzyżowej: Gesta Dei per Francos, tj. „Dzieła Boga poprzez Franków [dokonane]”, autorstwa mnicha Guiberta z Nogent (1053–1124). [przypis edytorski]

Bóg go widział, gdy skrył się w ogrodzie — Klaudio nawiązuje do sceny z biblijnej Księgi Rodzaju (Rdz 3, 8–11) i daje do zrozumienia, że od początku wiedział, iż schowany w ogrodowej altanie Benedyk przysłuchuje się rozmowie (akt II, scena 3). [przypis edytorski]

Bóg — hebr. אֱלֹהִים (elohim): 'Bóg'; słowo to pochodzi od אֵל (el): 'moc, władza, potęga'. W Torze używa się wielu różnych słów na określenie Boga i są one znaczące: wybór jednego ze słów wskazuje konkretny aspekt boskości. [przypis edytorski]

Bóg jest wszędzie centrum, a nigdzie obwodem — Pascal, Myśli, II, 72, tł. T. Boy-Żeleński: „[Bóg] Jest to nieskończona kula, której środek jest wszędzie, powierzchnia nigdzie”. [przypis edytorski]

Bóg (…) króle podający; (…) król (…) od Boga podany — wyraża się tu przekonanie, że władza królewska pochodzi wprost ze wskazania boskiego i łączy się z łaską Boga; w monarchiach dziedzicznych ta feudalna idea funkcjonowała aż do rewolucji francuskiej 1789 roku, w polskiej rzeczywistości, wobec systemu elekcyjnego, nie była tak prosta do wyprowadzenia z wizji „porządku naturalnego” i wymagała wzmacniania, takiego choćby jakie ma miejsce w Psalmodii Kochowskiego. [przypis edytorski]

Bóg (…) któremu podobało się zasmucić Rachelę w Ramie — Jr 31, 15; przywołane w Mt 2, 17–18. [przypis edytorski]

bóg łuku — Apollo, bóg sztuki i wróżbiarstwa, wspierał Trojan w czasie wojny. [przypis edytorski]

Bóg lud Izraela manną żywił — Wj 16, 2–35. [przypis edytorski]

Bóg ojca waszego — «A jeśli sami nie macie wystarczająco zasług, to za zasługi waszego ojca [Bóg was obdarował]», zob. Raszi do 43:23. [przypis edytorski]

Bóg — oryginalnie zapewne odwołanie do Dzeusa (Zeusa), którego imię stanowi źródło dla łac. ogólnego rzeczownika deus: bóg; pozostawiono pisownię wielką literą. [przypis edytorski]

bóg o trzech twarzach — w hinduizmie przedstawienie odzwierciedlające trzy aspekty jednego Boga: stwarzanie, utrzymywanie i unicestwianie wszechświata. [przypis edytorski]

bóg pioruna — Zeus. [przypis edytorski]

Bóg pobłogosławi, ojczyznę nam zbawi — fragment pieśni patriotycznej Bartoszu, Bartoszu (inaczej tzw. Krakowiak Kościuszki). [przypis edytorski]

Bóg (przez Izajasza proroka) mówił — Iz 5, 28; Jer 25, 9 i 27, 6 i 44, 10. [przypis edytorski]

Bóg robi wszystko za mnie (…) bez mego współudziału — Malebranche przyjmował, że substancje duchowe i materialne nie mogą na siebie oddziaływać, związki przyczynowo-skutkowe są pozorne, a wszelkie zdarzenia, zarówno idee w umyśle, jak i ruch ciała są powodowane przez Boga, który odpowiednio je koordynuje (okazjonalizm). [przypis edytorski]

Bóg sam, ustawując mężobójcom na gardle karanie, zarazem i przyczynę przydał mówiąc — Mojż 9, 6. [przypis edytorski]

Bóg się rodzi, moc truchleje — anachronizm: Pieśń o Narodzeniu Pańskim, napisana przez Franciszka Karpińskiego (1741–1825), nie mogła być śpiewana w 1410 r. [przypis edytorski]

bóg srebrnego łuku (mit. gr.) — Apollo, bóg słońca. [przypis edytorski]

Bóg — stylizacja staropolska: mianownik w roli wołacza. [przypis edytorski]

Bóg tak chce, łac. Deus vult — hasło przewodnie uczestników pierwszej wyprawy krzyżowej (krucjaty), rzucone w odpowiedzi na przemówienie papieża Urbana II na synodzie w Clermont (1095), wzywającego do podjęcia wielkiej chrześcijańskiej wyprawy wojennej w celu odebrania Jerozolimy i Ziemi Świętej z rąk muzułmanów. [przypis edytorski]

Bóg tak chce! — (łac.) Deus vult!, rzekoma odpowiedź rycerzy na wezwanie do krucjaty przez papieża Urbana II (ok. 1035–1099); okrzyk uważany za hasło przewodnie pierwszej krucjaty. [przypis edytorski]

Bóg tak chce mieć (starop.) — taka jest wola Boga. [przypis edytorski]

Bóg taki wyrok uczynił — Mojż 4, 15. [przypis edytorski]

Bóg tak na początku świata postanowił, aby wszyscy chleb jedli w pocie czoła swego — 1 Mojż 3, 19. [przypis edytorski]

Bóg wasz — «Za wasze zasługi [zostaliście obdarowani]», zob. Raszi do 43:23. [przypis edytorski]

bóg wilkobójca — przydomek Apolla jako opiekuna i obrońcy trzody. [przypis edytorski]

Bóg Wszechpotężny — hebr. אֵל שַׁדַּי (El Szaddaj) 'Bóg Wszechmocny, Wszechmogący'. Jest to jedno z Imion Boga i przymiotnik opisujący Boską potęgę. Imię 'Wiekuisty', czyli J-H-W-H, tzw.Tetragramaton, najświętsze, Czteroliterowe Imię, które nie jest wymawiane, wskazuje na istotę Boga, a 'Szaddaj' wyraża Jego władzę nad stworzeniami. «Świat zaś istnieje dzięki tym dwóm Imionom», zob. Ibn Ezra do 17:1. [przypis edytorski]

Bóg Wszechpotężny — hebr. אֵל שַׁדַּי (El Szaddaj): ‘Bóg Wszechmocny, Wszechpotężny’, por. komentarz do Ks. Rodzaju 17:1, 28:3, 35:11. Imię to odczytywane jest jako złożenie słów ש (sze): ‘który [ma/posiada]’ i די (daj): ‘dosyć’. «Bóg, który ma Swojego miłosierdzia w obfitości do rozdania i ma dość mocy w Swej ręce, by dawać, niechaj da wam miłosierdzie: to jest zwykłe wyjaśnienie [wersetu]. A wedle midrasza [Jakub modlił się]: Ten, który [stwarzając świat] powiedział do świata די (daj): ‘dość!’, oby powiedział ‘dość’ moim strapieniom. Bo nie zaznałem spoczynku od mojej młodości przez kłopoty z Labanem, kłopoty z Esawem, kłopoty z Rachel, kłopoty z Diną, kłopoty z Josefem, kłopoty z Szymonem i kłopoty z Binjaminem», zob. Raszi do 43:14. [przypis edytorski]

Bóg Wszechpotężny — hebr. אֵל שַׁדַּי (El Szaddaj). Imię to odczytywane jest jako złożenie słów ש (sze): ‘który [ma/posiada]’ i די (daj): ‘dosyć’. «Ten, który ma wystarczająco błogosławieństw, dla tych, którzy są błogosławieni przez Niego», zob. Raszi do 28:3. [przypis edytorski]

Bóg Wszechpotężny — hebr. אֵל שַׁדַּי (El Szaddaj): zob. komentarz do Ks. Rodzaju 17:1 i 28:3. Bóg mówi tu: «Ja mam moc błogosławienia, bo błogosławieństwa są Moje», zob. Raszi do 35:11. [przypis edytorski]

Bóg Wszechpotężny — hebr. אֵל שַׁדַּי (El Szaddaj), zob. Ks. Rodzaju 35:11 i przypisy do tego miejsca. [przypis edytorski]

Bógżeć zapłać (daw.) — niech ci Bóg zapłaci. [przypis edytorski]

bóg ziemią trzęsący — Posejdon, bóg morza, żeglarzy, trzęsień ziemi, brat Zeusa. [przypis edytorski]

Bóg znalazł — «My wiemy, że nie popełniliśmy tego [wykroczenia], to Bóg spowodował, że nam się to przydarzyło», zob. Raszi do 44:16. «Nie możemy powiedzieć, że jesteśmy niewinni w tej [sprawie z kielichem], tak jak było to w przypadku naszych pieniędzy. Bóg odkrył nasz grzech, który już dawno zasługiwał u Niego na karę, by nas teraz pokarać i ukorzyć za to», zob. Radak do 44:16. [przypis edytorski]

Bóg z tobą — «Widzieli oni, że [Abraham] bezpiecznie opuścił okolice Sedomu, że walczył z królami, a ci wpadli w jego ręce, i w podeszłym wieku jego żona została wysłuchana [przez Boga]», zob. Raszi do 21:22. [przypis edytorski]

Bójcie się boga; jak straszny wasz los; wszak okropna i czarna Noc głowy wasze obwija i twarze… — Odyseja XX 351–357. [przypis edytorski]

Bójcie się Pana Boga, a służcie mu z całego serca waszego, bo jeśli w złości trwać będziecie… — 1 Sm 12, 24–25. [przypis edytorski]

bójne — dziś popr.: bojące się, bojaźliwe. [przypis edytorski]

Bój się, synu miły, Pana Boga i króla! — Prz 24, 21. [przypis edytorski]

bójże — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że. [przypis edytorski]

bólny (gw.) — zbolały, bolesny. [przypis edytorski]

Ból to owoc, Bóg tego owocu nie rodzi… — Wiktor Hugo, Les contemplations (Kontemplacje). [przypis edytorski]

ból w krzyżu — ból w dolnej części pleców (kręgosłupa i miednicy). [przypis edytorski]

ból życia — por. niem. Weltschmertz. [przypis edytorski]

bór — duży las iglasty. [przypis edytorski]

bórg (daw.) — kredyt, pożyczka. [przypis edytorski]

bóść — uderzać czymś ostrym. [przypis edytorski]

bóść — uderzać czymś spiczastym, ostrym. [przypis edytorski]

bóstwóm — dziś popr. forma C. lm: bóstwom. [przypis edytorski]

bóstwo — hebr. אֱלֹהִים (elohim) dosł. ‘bóg/Bóg’. To odnosi się do anioła, z którym walczył Jakub. «Fizyczna postać anioła była dla Jakuba czymś nowym, gdy już zrozumiał, że ma do czynienia z aniołem i widzi go na jawie, rzeczywiście „twarzą w twarz”. Było to coś, czego nie oglądał w taki sposób w poprzednich wizjach […]. Dziwił się, jak zdołał się uratować po tym, gdy faktycznie go widział, gdyż wizja anioła jest zatrważająca», zob. Radak do 32:31. [przypis edytorski]

bóstwy — dziś popr. forma N.lm: bóstwami. [przypis edytorski]

bóty (daw.) — boty; dziś: buty. [przypis edytorski]

bóżnica a. bożnica a. synagoga — w judaizmie miejsce modlitw, odprawiania nabożeństw, studiowania Tory i Talmudu; często również siedziba gminy żydowskiej. W bóżnicy znajduje się Aron ha-kodesz, rodzaj skrzyni, w której przechowywane są zwoje Tory; powyżej zawieszona jest lampka Ner tamid, symbol obecności Boga. Centralne miejsce zajmuje bima, podwyższenie z pulpitem, z którego czytana jest Tora. [przypis edytorski]

bóżnica a. bożnica a. synagoga — żydowski dom modlitw, odprawiania nabożeństw, studiowania Tory i Talmudu; często również siedziba gminy żydowskiej. [przypis edytorski]

bóżnica a. bożnica (daw.) — synagoga. [przypis edytorski]

Boabdil (hiszp.), właśc. Muhammad XII Abu Abdallah (ok. 1460–ok. 1533) — ostatni władca Grenady, muzułmańskiego państwa na Płw. Iberyjskim; w 1482 objął tron po swoim obalonym ojcu; w 1492 zmuszony do kapitulacji i oddania Grenady władcom katolickim, otrzymał od nich posiadłość w Alpuharze, skąd w 1494 wyemigrował do Fezu w ob. Maroku. [przypis edytorski]

Boabdil — Muhammad XII Abu Abdallah (1459–1527 lub 1533), ostatni muzułmański władca Grenady. [przypis edytorski]

boa constrictor (łac.) — boa dusiciel. [przypis edytorski]

Boadicea a. Boudika, a. Budyka (ok.30–61) — królowa Icenów zamieszkujących wschodnią Brytanię, która przewodziła powstaniu przeciwko Cesarstwu Rzymskiemu, symbol walki o wolność i bohaterka ludowa Wielkiej Brytanii. [przypis edytorski]

boarding-house (ang.) — daw. zajazd, gospoda; dziś: bursa, internat. [przypis edytorski]

boarding house (ang.) — pensjonat. [przypis edytorski]

boarding house (ang.) — rodzaj pensjonatu, w którym lokatorzy wynajmują pokoje nawet na kilka lat. [przypis edytorski]

Bobadilla, Nicolas (1511–1590) — hiszpański ksiądz, jeden ze współzałożycieli zakonu jezuitów. [przypis edytorski]

bobak — właśc. świstak (bobak jest z nim spokrewniony), gryzoń żyjący w wysokich górach. [przypis edytorski]

bobelės — bobutės. [przypis edytorski]

bobki — tu: liście laurowe. [przypis edytorski]

bobo — dziecko, maleństwo. [przypis edytorski]

Bobola Andrzej (1591–1657) — jezuita, kaznodzieja, zajmował się nawracaniem wyznawców prawosławia na katolicyzm; sprawował liczne funkcje kościelne; autor tekstu ślubów lwowskich króla Jana Kazimierza (uznanie Matki Boskiej za Królową Polski 1.04.1656 r.). [przypis edytorski]

bobr (dwa. reg.) — bóbr. [przypis edytorski]

bobre, popr.: pobre (hiszp.) — biedny; nieszczęsny. [przypis edytorski]

bobrować (gw.) — ryć, przeszukiwać. [przypis edytorski]

bobrować — przeszukiwać, poszukiwać czegoś. [przypis edytorski]

Bobrowski, Johannes (1917–1965) — niemiecki poeta, prozaik i eseista. [przypis edytorski]

Bobrzyński, Michał (1849–1935) — historyk i polityk polski działający w Galicji, zwolennik lojalnej współpracy z Austrią. [przypis edytorski]

Bobrzyński, Michał (1849–1935) — historyk, polityk. [przypis edytorski]

Bobrzyński, Michał (1849–1935) — polski historyk, współtwórca krakowskiej szkoły historycznej, prawnik i konserwatywny polityk. [przypis edytorski]

Bobrzyński, Michał (1849–1935) — polski historyk, współtwórca krakowskiej szkoły historycznej, prawnik i konserwatywny polityk działający w Galicji, zwolennik lojalnej współpracy z cesarstwem austriackim, związany ze stronnictwem stańczyków; w l. 1908–1913 namiestnik Galicji, od 1914 r. dożywotni członek Izby Panów sejmu austro-węgierskiego, uhonorowany przez cesarza Franciszka Józefa tytułem c.k. tajnego radcy; autor prac z zakresu prawa i historii Polski, m.in. Dzieje Polski w zarysie (1879); W imię prawdy dziejowej (1879), Geneza społeczeństwa polskiego na podstawie kroniki Galla i dyplomatów XII wieku (1881); po odzyskaniu niepodległości przez Polskę napisał pracę Wskrzeszenie państwa polskiego (1920–1925). W Dziejach Polski w zarysie jako główne przyczyny upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej wskazywał winy i zaniedbania jej obywateli, Polaków. [przypis edytorski]

Bobrzyński, Michał (1849–1935) — polski polityk konserwatywny, prawnik i historyk; 1908–1913 namiestnik Galicji, od 1914 dożywotni członek Izby Panów sejmu austro-węgierskiego, uhonorowany przez cesarza Franciszka Józefa tytułem tytuł c.k. tajnego radcy. [przypis edytorski]

Bobrzyński, Michał Hieronim (1849–1935) — działający na terenie Galicji polityk konserwatywny związany ze stronnictwem Stańczyków, prawnik i historyk (współtwórca krakowskiej szkoły historycznej); w l. 1908–1913 namiestnik Galicji, od 1914 r. dożywotni członek Izby Panów sejmu austro-węgierskiego, uhonorowany przez cesarza Franciszka Józefa tytułem tytuł c.k. tajnego radcy. [przypis edytorski]

Bobrzyński, Michał Hieronim (1849–1935) — działający na terenie Galicji polityk konserwatywny związany ze stronnictwem Stańczyków, prawnik i historyk (współtwórca krakowskiej szkoły historycznej); w l. 1908–1913 namiestnik Galicji, od 1914 r. dożywotni członek Izby Panów sejmu austro-węgierskiego, uhonorowany przez cesarza Franciszka Józefa tytułem tytuł c.k. tajnego radcy; autor prac z zakresu prawa i historii Polski, m.in. Dzieje Polski w zarysie (1879); W imię prawdy dziejowej (1879), Geneza społeczeństwa polskiego na podstawie kroniki Galla i dyplomatów XII wieku (1881), Wskrzeszenie państwa polskiego (1920–1925). [przypis edytorski]

boby — dziś popr.: bo by (z czasownikiem). [przypis edytorski]

Bo był niektóry senator, któremu się zdało, żeby w rzeczypospolitej by jednę zbożności górę zbudowano; tak on zwał one spółki lub pieniądze, które by wszyscy wedle możności swej każdy raz zrzucili, a potem by tych co rok przyczynial — pomysł abp Łaskiego, po łacinie określany jako Mons pietatis. [przypis edytorski]

bobyśmy szli — poszlibyśmy. [przypis edytorski]

boć (daw.) — bo; bo przecież. [przypis edytorski]

boć (daw.) — bo przecież. [przypis edytorski]

boć (daw.) — bo. [przypis edytorski]

boć (daw.) — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ć; znaczenie: bo przecież. [przypis edytorski]

boć (daw.) — spójnik bo z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć; boćby: boć z cząstką -by; inaczej: boby, bo przecież by. [przypis edytorski]

bočius (brus.) — tėvas, senelis. [przypis edytorski]

boćkać (daw.) — całować. [przypis edytorski]

boć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć; znaczenie: bo przecież. [przypis edytorski]

boć — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą do -ć; znaczenie: bo przecież. [przypis edytorski]