Przypisy

cięgły (starop.) — [tu] w znaczeniu biernym: ciągniony, tj. taki, który się da ciągnąć. [przypis redakcyjny]

ciężar gatunkowy — ciężar właściwy, ciężar 1 cm3 danego ciała wyrażony w gramach. [przypis redakcyjny]

ciężkich lat po-kozowych — po dwu i pół letnim pobycie w więzieniu, władze narzuciły Narcyzie mieszkanie w Lublinie (1852); [koza (daw.): areszt, więzienie; red. WL]. [przypis redakcyjny]

ciężkie inkwizycje — badania na mękach. [przypis redakcyjny]

ciężki* (starop.) — tu w znaczeniu: srogi. [przypis redakcyjny]

ciężkość* (starop.) — męka, wielki ból, wielkie zmartwienie. [przypis redakcyjny]

Ciekawość moją podbechtałeś niepomału, donosząc o powtórnej edycji — mowa o Nie-boskiej Komedii, której pierwsza edycja pojawiła się w r. 1835. Druga edycja pojawiła się w Paryżu w końcu 1836, wydanie Jełowieckiego i Spółki. [przypis redakcyjny]

ciekawość (…) urosła — dziś popr.: ciekawość wzrosła. [przypis redakcyjny]

ciekawszą jestem Aspazji (…) onego czasu pisząc (…) — mowa o Pogance, której bohaterka nosi imię Aspazji. [przypis redakcyjny]

Cieletnice — dziś: Sulęcin na płd. od Gorzowa; wówczas miejscowość w Brandenburgii. Wojsko zapewne najpierw dotarło do Międzyrzecza należącego jeszcze do Polski. [przypis redakcyjny]

ciemne łona wieczystego mroku — Hades. [przypis redakcyjny]

Ciemność piekielnej nocy (…) w swej omroczy — W dymie najgęstszym i najczarniejszym czyszczą się cienie ze zmazy zapędnego gniewu. Dym jest skazówką ognia, który nie grzejąc i nie świecąc, zamracza oczy i duszę; tenże sam dym oddziela i wyrzuca z siebie ogień, aby ogrzewał i oświecał. Z tego się wyjaśnia, dlaczego winni gniewu niepowściągliwego zarazem w dymie i grzech swój uznają, i z niego się czyszczą. [przypis redakcyjny]

Ciemny płaszcz wlecze z tyłu — por. „night with dusky mantle” W drugiej oktawie Beppa Byrona. [przypis redakcyjny]

cień (…) ciała naszladuje — cień idzie za ciałem, jest ściśle związany z ciałem. [przypis redakcyjny]

Cień, co się zbliżył do sędziego Nina — Cień, który tu przemawia do poety, jest ojcem markiza Marcelego Malaspiny, który w roku 1307 wygnanemu poecie ofiarował w swym domu gościnny przytułek. W ostatnich wierszach tej pieśni przepowiedziane jest wygnanie poety i gościnność Malaspiny dla wygnańca. Magra, rzeka płynąca przez dolinę Lunigiany, która była w obrębie posiadłości Malaspiny. [przypis redakcyjny]

Cień drugi wzniósł się ponad trumny wieko — Drugi cień powstający z grobu jest to Kawalkante, zalotny i bogaty rycerz florencki, zwolennik nauki Epikura, niewierzący w nieśmiertelność duszy. Syn jego Gwido, mąż uczony, filozof i poeta, był przyjacielem osobistym Dantego. Gwido, więcej filozof jak poeta, zarzucił w końcu poezję, a filozofii cały się poświęcił. Dlatego Dante tu jemu zarzuca lekceważenie dzieł Wirgiliusza. [przypis redakcyjny]

Cień (…) patrząc na stopy leżących wzdłuż skały — Cień z pokutujących tu błędów zaledwo oczyszczony pogląda jeszcze na cienie leżące tu na skale: to jest, rozważa i błędy swoje, z jakich tylko co się wyzwolił, i skutki tychże błędów. [przypis redakcyjny]

Cień rzekł: Arezzo jest moja kraina — Griftolino, rodem z miasta Arezzo, alchemik, utrzymywał, że umie latać. Gdy Albero z Sieny, naturalny syn tamtejszego biskupa, udał się doń, aby go tej sztuki nauczył, a to się oczywiście nie udało, wymógł na swym ojcu, że kazał alchemika spalić na stosie jako czarownika. [przypis redakcyjny]

cień — tu: kształt, maska, kukła. [przypis redakcyjny]

cień wskazał stojący na stronie — Cień to jest Gwidona z Montfortu. Mszcząc się za swojego ojca, który w Anglii na śmierć był skazanym, przebił puginałem Henryka, księcia angielskiego, w roku 1270 w Witerbo, w kościele, przy mszy świętej, w chwili podniesienia Przenajświętszego Sakramentu. Serce Henryka sprowadzono z wielką czcią do Anglii i tam pogrzebiono. [przypis redakcyjny]

Cień zaś w otchłani (…) wyraźnie ciemnieje — Cienie potępionych w piekle. [przypis redakcyjny]

cienie — tu: kształty, figury. [przypis redakcyjny]

Cienie zawyły (…) kręcąc się w kółko — W następnych dwunastu wierszach poeta z niepospolitą i właściwą tylko sobie plastycznością przedstawia obraz kręcących się w kółko cieniów. Z pieśni XV wiemy, że każdy potępiony bieżący pod deszczem ognistym i na chwilę zatrzymać się nie może; trzem cieniom przypatrującym się stojącemu poecie na kamiennej tamie w chwili, kiedy chcą z nim zawiązać rozmowę, nie pozostało nic więcej jak przed nim w ciągłym być ruchu. Ruch kołowy w takim wypadku był najstosowniejszy, ponieważ cienie kręcąc się w kółko nie tak często do poety obracały się tyłem i nie potrzebowały wciąż tam i sam powracać, co by być musiało, jeśliby cienie w kierunku drogi poety szły z nim wzdłuż tamy. Obrót zaś ich szyi w przeciwnym kierunku z ich stopami i ruch kołujący trafnie przypomina starożytnych gladiatorów, którzy przed wstąpieniem do cyrku, w krąg oglądali swoje członki, czy dobrze są namaszczone oliwą. [przypis redakcyjny]

cienkusz — dosł.: osad piwny, zlewki; tu: złe, słabe wino. [przypis redakcyjny]

ciennik — u Lindego w pierwszym znaczeniu: zasłona od słońca lub świecy, w drugim: miejsce cieniste. Używa też tego wyrazu Zaleski w wierszu pt. Przechadzka poza Rzymem („Augustowskie cienniki”). [przypis redakcyjny]

ciepły — tu: podniecony. [przypis redakcyjny]

ciepliczne wody (starop. forma) — [wody] mineralne, lecznicze. [przypis redakcyjny]

ciernie* (daw.) — cierniste krzewy (np. tarnina, głóg). [przypis redakcyjny]

Cierpiący Herakles w zatrutej szacie (…) więcej ponurym aniżeli dzikim — Plinius, Natur. hist., lib. XXXIV sec. 19. [przypis redakcyjny]

cierpiętliwości — [według] wytrzymałości. [przypis redakcyjny]

cierpiętliwy — którego stanem zwykłym jest cierpienie. [przypis redakcyjny]

Cierpię, więc jestem — Wokulski trawestuje (przystosowuje) słynne zdanie francuskiego filozofa–racjonalisty, Kartezjusza (1596–1650): „Myślę, więc jestem” (łac. Cogito, ergo sum). [przypis redakcyjny]

cierpliwy (starop.) — [tu:] pełen cierpień. [przypis redakcyjny]

cierpliwy (starop.) — tu: wytrzymały, mocny. [przypis redakcyjny]

cierpliwy (starop.) — [tu:] wytrzymały, mocny. [przypis redakcyjny]

cierpliwy (starop.) — wytrzymały, mocny. [przypis redakcyjny]

cierpliwy — tu: cierpiący. [przypis redakcyjny]

cieszą — tu: pocieszają. [przypis redakcyjny]

„Cieszę się nie mniej od Was — pisał mi Brzozowski jeszcze w jesieni 1909 r. — że mam w perspektywie możność zrobienia tej rzeczy z Wrońskim — a niemniej z Machiavellego i Bruna”. „Symposion stał się przedmiotem moich marzeń — myślę, że już nie mógłbym w żadnej innej formie zrobić tak wiele rzeczy niewątpliwych, niż tu mi się uda”. „Cieszę się niezmiernie, że te rzeczy wyjdą u nas i myślę, że biblioteczka będzie miała ogromne znaczenie kulturalne”.

Giambattista Vico (1668–1744), włoski filozof i historiozof. [red. WL].

[przypis redakcyjny]

cieszecie (forma starop.) — obciosujecie. [przypis redakcyjny]

Cieszyć się twą radością (…) umierać przed tobą — Od dawna już zauważono, że te słowa Marii przypominają nieco słowa Zulejki w Narzeczonej z Abydos Byrona, wyrzeczone tam (I, 18) do Selima. Istotnie są podobieństwa frazeologiczne takie jak: „With thee to live, with thee to die” („żyć dla ciebie i w tobie umierać przed tobą” albo zakończenie: „To these alone my thoughts aspire”: „To Marii cała miłość, wszystkie Marii chęci”. Warto też zwrócić uwagę na to, że Zulejka czytuje Koran podobnie jak Maria Biblię. Poza tym jednak charaktery tych dwu postaci podobne do siebie nie są. [przypis redakcyjny]

Ci jedną ręką piszą, nadstawiają drugiej (…) — panegiryki [utwory pochwalne — red. WL.] dla „datku” pisano i drukowano. [przypis redakcyjny]

ci, których był pomocnikiem — tj. Rosjanie, o czym autor nie mógł w 1884 r. napisać wprost z powodu carskiej cenzury. [przypis redakcyjny]

Ci, którzy nie dali się wpisać do pięciu pierwszych klas, gdzie umieszczono obywateli wedle proporcji majątku, nie należeli do cenzusu w duchu prawa wokoniańskiego — Te pięć pierwszych klas były tak znaczne, iż niekiedy autorowie przytaczają tylko pięć. [przypis redakcyjny]

Ci, którzy płaczą (…) błogosławieni — Słowa z Ewangelii św. Mateusza, rozdz. 7, w. 4. [przypis redakcyjny]

Cimabue (…) Giotto — Dwaj współcześni sławni malarze za czasów Danta. [przypis redakcyjny]

Cimoskus — król Fryzji. [przypis redakcyjny]

cingente corona (łac.) — otaczającym wieńcem. [przypis redakcyjny]

cinquecento (wł.) — XVI wiek, sztuka włoska XVI wieku. [przypis redakcyjny]

Cione de Tarlati — z możnej familii Aretinów, gdy konno doganiał drugiego obywatela imieniem Bostati, ażeby go zabić, koń w cwale uniósł go do rzeki i wraz jeźdźcem utonął. [przypis redakcyjny]

cios — drobnoziarnisty piaskowiec, dający się łatwo obrabiać. [przypis redakcyjny]

ciotczone (starop.) — cioteczne. [przypis redakcyjny]

Ci potępieńcy z wykrzywioną szyją (…) szli wstecz, tyłem — Tu obaj poeci z mostu kamiennego spoglądają na dół w oddział czwarty kręgu ósmego, gdzie są karani czarnoksiężnicy i wróżbici. Cienie tu idą wciąż tyłem za karę, że chciały, co nie jest wolno człowiekowi, zanadto zaglądać w przyszłość, bo ta z woli bożej zakryta jest przed nami. W tym obrazie kary łatwo czytelnik wypatrzy mądrą naukę: kto chce poznać przyszłość, wpierw musi umieć patrzeć w przeszłość, wybadać z niej, co historia i doświadczenie przedstawiają. Wdzieranie się w tajemnice przyszłości nie tą, ale każdą inną drogą, jest występkiem przeciw Bogu i własnej naturze naszej. [przypis redakcyjny]

ci powinszować syna olbrzyma — Tadeusza [Żeleńskiego, ur. 21 grudnia 1874 r.; red. WL]. [przypis redakcyjny]

ci przyciska — nalega, naciska na ciebie. [przypis redakcyjny]

circa dispositionem (łac.) — gotując się na śmierć. [przypis redakcyjny]

circa hoc spectaculum (łac.) — wokół (z powodu) tego widowiska. [przypis redakcyjny]

circa inaugurationem (łac.) — dotyczące ogłoszenia. [przypis redakcyjny]

circa quartam (łac.) — koło czwartej. [przypis redakcyjny]

circa quartam (łac.) — około czwartej (godziny). [przypis redakcyjny]

Circe — Sławna z Odysei (ob. X) i Przemian Owidiusza (XIV) czarownica, kędyś na wyspie zachodniego oceanu, a według Homera blisko Italii osiadła, zwabionych do siebie ludzi obracała w zwierzęta. I tak towarzysze Ulissesa przemienieni zostali w wieprzów, czyli, jak poeta krótkim i delikatnym wyraża omówieniem, „znikczemnieni szczecią”. [przypis redakcyjny]

circiter (łac.) — mniej więcej; około. [przypis redakcyjny]

circiter (łac.) — około. [przypis redakcyjny]

circulus vitiosus (łac.) — błędne koło. [przypis redakcyjny]

circumcirca (łac.) — naokoło. [przypis redakcyjny]

circumcirca (łac.) — z wszystkich stron. [przypis redakcyjny]

circumscriptum regimen (łac.) — władzę ograniczoną. [przypis redakcyjny]

circumspecte (łac.) — oględnie. [przypis redakcyjny]

circumvenire (łac.) — otoczyć. [przypis redakcyjny]

circumventus multitudine (łac.) — otoczony tłumem. [przypis redakcyjny]

ci się coś marzy o tym wieku złotym — aluzja do ambitnych planów Stanisława Augusta, którego dążeniem było zrealizowanie „złotego wieku” kultury polskiej na wzór Oktawiana Augusta, pierwszego cesarza starożytnego Rzymu. [przypis redakcyjny]

cisioianus a. cyzjojanus — świątki, kalendarz świąteczny podług Knapiusza tłumaczenia. [przypis redakcyjny]

ciskanka — gra pieniędzmi lub liczmanami: „orzeł czy reszka”. [przypis redakcyjny]

cis — rodzaj drzewa z rodziny szyszkowych. [przypis redakcyjny]

Citizen — farsa Artura Murphy'ego (1763). [przypis redakcyjny]

Città Dolente (wł.) — bolesne miasto; Warszawa. [przypis redakcyjny]

ciura — pachołek wojskowy, pomocnik żołnierza. [przypis redakcyjny]

ciura — sługa w obozie wojskowym, pomocnik żołnierza. [przypis redakcyjny]

ciurowie — luzacy wojskowi, czeladź obozowa. [przypis redakcyjny]

ciury — w dawnym wojsku słudzy rycerza, którzy nie brali udziału w boju; pogardliwa nazwa używana dość często w stosunku do ludzi, o których się nie ma zbyt wysokiego wyobrażenia. [przypis redakcyjny]

cives (łac.) — obywateli. [przypis redakcyjny]

civili sanguine inundatio (łac.) — zalanie krwią obywatelską. [przypis redakcyjny]

civis opressus (łac.) — pognębiono obywatela. [przypis redakcyjny]

Civita Vecchia — tak nazywano ks. Dorotę Czartoryską. [przypis redakcyjny]

Ci wstaną na sąd z głową pozbawioną włosów, a tamci z pięścią zaciśnioną — Pięść zaciśnięta oznacza skąpca, łysina, plecha, albo korona wystrzyżona na wierzchu głowy oznacza marnotrawnego. Zmarnować wszystko aż do ostatka, przysłowie włoskie tak tłumaczy: Dissipare insino al peli. [przypis redakcyjny]

ckliło się (gwar.) — nudziło się, przykrzyło się. [przypis redakcyjny]

cknać sobie (daw.) — przykrzyć, tęsknić sobie. [przypis redakcyjny]

C. K. N. — Cyprian Kamil Norwid. [przypis redakcyjny]

cknić (starop.) — przykrzyć sobie; [nie cknicie: dziś forma trybu rozk.: nie cknijcie, tj. nie tęsknijcie, nie bądźcie znużeni itp.; red. WL]. [przypis redakcyjny]

cknienie (daw.) — nuda. [przypis redakcyjny]

cło zapłacić — [tu:] otrzymać karę, zapłacić. [przypis redakcyjny]

Clamanti (…) fibras — [por.] Przemiany, VI, 307–392. [przypis redakcyjny]

clam vel aperte, directe vel indirecte (łac.) — skrycie lub jawnie, wprost lub ubocznie. [przypis redakcyjny]

Claretie, Jules (1840–1913) — autor dramatów i popularnych powieści z życia paryskiego. [przypis redakcyjny]

classica Gradivi (łac.) — trąby Gradywa; Gradyw: przydomek Marsa, boga wojny w mit. rzym. [przypis redakcyjny]

clementiae, prudentiae, majestatis (łac.) — łagodności, roztropności, powagi. [przypis redakcyjny]

clementiam (łac.) — łaskawość. [przypis redakcyjny]

clenodia regni, cum scitu (łac.) — klejnoty koronne, za wiadomością. [przypis redakcyjny]

clou (fr.) — przen.: główny punkt, największa atrakcja. [przypis redakcyjny]

Cluny — pałac w Paryżu (z XV w.) należący do opactwa w Cluny; mieści się w nim słynne muzeum, zawierające bogate zbiory z zakresu rzemiosła i sztuki stosowanej, większość pochodzi z XIV, XV i XVI w. [przypis redakcyjny]