Przypisy

jak się wyraża psalmista: „Pan także róg jego wywyższył w sławie nad inne” — „Cornu eius in gloria Dominus exaltabat”; tłumacz podaje jako cytat z Psalmu 112,9. W innym tłumaczeniu: „Bóg wyniósł czoło jego w chwale”. [przypis edytorski]

Jak się zdarzy. — w późn. wyd. popr. tłumaczenie: „To tutaj obok”. [przypis edytorski]

jak słowo powiedzieć — szybko i łatwo. [przypis edytorski]

jak słuszna — co byłoby słuszne; co jest słuszne. [przypis edytorski]

jak sobie da rady — dziś popr.: jak sobie da radę. [przypis edytorski]

jak spod igły — nowe, nieużywane. [przypis edytorski]

jak syn Herę skrępował — wg jednej z opowieści bogini Hera nie chciała ujawnić swojemu synowi, Hefajstosowi, jego pochodzenia, według innej szukał zemsty, gdyż porzuciła go, gdy był mały. Uciekł się do podstępu, konstruując złoty tron-pułapkę, który jej podarował. Kiedy Hera na nim zasiadła, oploty ją łańcuchy i nikt poza nim nie potrafił jej uwolnić. [przypis edytorski]

Jak szpaki Danta — tj. jak potępieńcy, opisani w Piekle w Boskiej Komedii Dantego Alighieri (1265–1321). [przypis edytorski]

jak tabaka w rogu — powiedzenie opisujące osobę, która zupełnie nic nie rozumie i nie wie. [przypis edytorski]

jak tabaka w rogu — powiedzenie to w całości brzmi: być ciemnym jak tabaka w rogu i opisuje osobę, która zupełnie nic nie rozumie i nie wie; tabaka — sproszkowany tytoń, zażywany przez wciąganie nosem, co ma powodować przyjemny odruch kichania i oczyszczać górne drogi oddechowe; daw. pojemniki na tabakę często wykonywane były z rogów zwierzęcych. [przypis edytorski]

jak tę prostą rachubę — dziś poprawnie: jak tej prostej rachuby. [przypis edytorski]

Jak te Mojżesza iskier piramidy, co do ojczyzny wiodły nowej Żydy — po wyjściu z niewoli egipskiej Izraelici z Mojżeszem na czele szli do ziemi obiecanej przez pustynię, po której prowadził ich Bóg pod postacią słupa ognia (zob. Wj 13,21). [przypis edytorski]

Ja, którym świat ćwiartował — konstrukcja z ruchoma końcówką czasownika; inaczej: ja, który świat ćwiartowałem. [przypis edytorski]

jak to Homer powiada: cześć budzi całą postawą i strachu napędza wyglądem — por. Homer, Iliada III 172 (Helena o Priamie, zwracając się do niego). [przypis edytorski]

jak to mędrcy powiadają: Wszystko na tym świecie płynie. W górę i w dół — słowa streszczające poglądy Heraklita z Efezu (ok. 540–ok. 480 p.n.e.), filozofa greckiego, który uważał, że wszechświat jest wieczny, ale podlega nieustannej zmianie, wskutek której wszystko „płynie jak rzeka”, zaś zmianę nazywał „drogą w górę i w dół” (zob. Diogenes Laertios, Heraklit z Efezu [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów IX 1.8.). [przypis edytorski]

jak to na wojence ładnie — w niektórych odmianach tekstu tę najbardziej znaną strofę poprzedza jeszcze następująca: „A kto chce rozkoszy użyć/ Niech na wojnę idzie służyć”. Lub też nawet dłuższy tekst wprowadzający w szczegóły życia żołnierskiego: „А kto chce rozkoszy użyć/ Musi iść w ułany służyć./ Tam rozkoszy on użyje/ Krwi jak wody się napije./ Tam mu dadzą mundur nowy,/ A na mundur kij dębowy./ Tam mu każą maszerować/ Jeszcze lepiej niż tańcować”. [przypis edytorski]

jak to nie lubić — dziś popr. składnia: jak tego nie lubić. [przypis edytorski]

jak to powinno być widoczne tutaj — również w tym przypadku nie zamieszczono rysunku. [przypis edytorski]

jaktoście nie jedli — przykład konstrukcji z przestawną końcówką czasownika; inaczej: jeszcze nie jedliście. [przypis edytorski]

jak to się do niego wzięło — dziś popr.: skąd to się u niego wzięło. [przypis edytorski]

jak to sobie Uranos poczynał, jak o nim powiada Hezjod, i jak się znowu Kronos na nim pomścił — zob. Hezjod, Teogonia 132–210. [przypis edytorski]

jak to w Egipcie opowiadają, że był taki Teut (…) on pierwszy wziął pod uwagę głoski… — w religii staroż. Egipcjan bóg Tot (gr. Thot lub Theut, z egip. Dżehuti) był patronem wiedzy, wynalazcą pisma i kalendarza; wg mitów stworzył też astronomię, arytmetykę, geometrię, medycynę oraz rytuały religijne i magiczne. [przypis edytorski]

jak to wszystko dziwnie plecie się w życiu — nawiązanie do słów Pieśni IX z I księgi Pieśni Jana Kochanowskiego: „Wszystko się dziwnie plecie / Na tym tu biednym świecie”. [przypis edytorski]

jak trzeci kielich piją na cześć Zeusa Zbawiciela — podczas uczty trzeci kielich wina poświęcano Zeusowi Zbawcy (Zeus Soter). [przypis edytorski]

jak — tu: jako. [przypis edytorski]

jak — tu: niż. [przypis edytorski]

Jak? — tu w znaczeniu: słucham?! [przypis edytorski]

jak twierdzi Marco Polo, Tatarzy (…) używali go (…) do odstraszania od swych obozowisk groźnych drapieżników zamieszkujących Środkową Azję — w swoim Opisaniu świata (II, 45) Marco Polo stwierdza, że w ten sposób odstraszają dzikie zwierzęta podróżnicy i kupcy w Tybecie. [przypis edytorski]

jak ty dasz rady — dziś popr.: jak ty dasz radę. [przypis edytorski]

jak tylko — odkąd; od czasu, gdy. [przypis edytorski]

Jak ty mi jesteś wdzięczna — W później ustalonej wersji wiersza (w: Juliusz Słowacki, Dzieła wszystkie, red. J. Kleiner, Wrocław 1960, t. XII, cz.1, s. 188) tekst poniższy poprzedzony jest dwiema strofami: Boże, błogosław tej małej pasterce/ Na druidycznych siedzącej kamieniach,/ Tak że jej głowa w zorzowych płomieniach/ Była… a za nią morza pas — po serce./ A jej chodaki na białych krzemieniach/ Podkute jasnym ćwiekiem w półmiesiące,/ A włoski złote z wiatrem igrające,/ A jakieś przeszłe anielstwo w spojrzeniach. Błogosław miejscu, gdzie ona usiadła/ I o swej nędzy mówiąc łzy perłowe/ Lała — i perły te nieszczęsne jadła,/ Albowiem w dziecku tym słychać królowę/ Ducha, która tu w nieszczęście popadła/ I na ciernisku położyła głowę. [przypis edytorski]

Jak ty śmieł z miesta zejść, ty gawnó sabáczeje?… (z ros.) — Jak śmiałeś z posterunku zejść, ty gówno sobacze? Ty wiesz, co za to? [przypis edytorski]

Jak ty śmiesz boga ścigać, śmiertelny człowiecze? — Apollo przybrał postać Agenora, trojańskiego wojownika, czym zmylił Achillesa, który rzucił się za nim w pościg. [przypis edytorski]

Jakub a. Izrael — patriarcha biblijny, którego dzieje przedstawia Księga Rodzaju; we śnie zobaczył drabinę sięgającą nieba, po której chodzili aniołowie, a na jej szczycie znajdował się Bóg. [przypis edytorski]

Jakuba schody, własc. drabina Jakubowa — nawiązanie do opisanego w Biblii snu Jakuba, syna Izaaka. W tym śnie Jakub widział sięgającą od ziemi do nieba drabinę, po której chodzili aniołowie, a znajdujący się na szczycie drabiny Bóg obiecał Jakubowi swoje wsparcie. [przypis edytorski]

Jakub (bibl.) — syn Izaaka i Rebeki, młodszy brat bliźniak Ezawa, od którego za miskę soczewicy wyłudził prawa przywództwa nad rodem przynależne pierworodnemu, a następnie podstępem otrzymał od swego niedowidzącego ze starości ojca, Izaaka, błogosławieństwo przeznaczone dla pierworodnego. Uciekł z domu i udał się do swojego wuja Labana. Laban w zamian za siedmioletnią służbę zgodził się oddać mu za żonę swoją młodszą córkę Rachelę, jednak w noc poślubną oszukał go i wysłał mu starszą córkę, Leę. Kiedy po kolejnych siedmiu latach służby Laban oddał Jakubowi Rachelę jako drugą żonę, zawarli układ, że w zamian za wieloletnią służbę Jakub będzie mógł zabrać ze sobą do domu te sztuki ze stad owiec, które nie będą jednobarwne, jak zwykle bywa, lecz pstre i cętkowane. Jakub umieścił przy korytach z wodą nacięte w cętki patyki, dzięki czemu zwierzęta ze stad, które przychodziły pić wodę, „zapatrzały się” i rodziły cętkowane potomstwo. W ten sposób uzyskał dla siebie większość stad teścia. [przypis edytorski]

Jakubie, Jakubie! — powtórzenie imienia jest wyrazem umiłowania osoby, zob. Raszi do 46:2. «Przez wiele lat duch proroczy nie spoczywał na Jakubie, teraz [Bóg] zawołał go dwukrotnie, by wyczulić jego uwagę, że oto dostąpi proroctwa», zob. Radak do 46:2. [przypis edytorski]

Jakub II Stuart (1633–1701) — ostatni katolicki król Anglii (oraz Szkocji, jako Jakub VII) i ostatni król, który rządził w sposób absolutny; został w 1688 zdetronizowany przez parlament i uciekł do Francji. [przypis edytorski]

Jakub II Stuart (1633–1701) — ostatni katolicki król Anglii (oraz Szkocji, jako Jakub VII) i ostatni król, który rządził w sposób absolutny; został w 1688 r. zdetronizowany przez parlament i uciekł do Francji. [przypis edytorski]

Jakubina — w oryg. Jamesina. [przypis edytorski]

Jakub I Stuart (1566–1625) — król Szkocji (od 1567) i Anglii (od 1603), pierwszy król Anglii z dynastii Stuartów; jego faworytem był książę Buckingham. [przypis edytorski]

Jakub I Stuart (1566–1625) — król Szkocji (od 1567) i Anglii (od 1603), pierwszy król Anglii z dynastii Stuartów; jego panowanie było początkiem unii personalnej Anglii ze Szkocją. [przypis edytorski]

Jakub I Stuart (1566–1625) — król Szkocji (od 1567), który po śmierci królowej Elżbiety I jako jej krewny został królem Anglii (od 1603), co zapoczątkowało unię personalną Anglii ze Szkocją. [przypis edytorski]

Jakub I Stuart (1566–1625) — król Szkocji, został królem Anglii po śmierci królowej Elżbiety I jako jej krewny. [przypis edytorski]

Jakub jerozolimski biskup rozkazuje — Jk 5, 16. [przypis edytorski]

Jakub Jonson — w oryginale ang.: James Johnson. [przypis edytorski]

Jakub Młodszy — syn Alfeusza, jeden z 12 apostołów Jezusa, utożsamiany z Jakubem Sprawiedliwym, najważniejszym z tzw. braci Pańskich, stojącym na czele wspólnoty chrześcijańskiej w Jerozolimie i uważanym za autora Listu św. Jakuba; nazywany Młodszym dla odróżnienia od Jakuba Starszego, syna Zebedeusza i Salome, również jednego z 12 apostołów. [przypis edytorski]

Jakub — od hebr. עֶקֶב (ekew): ‘pięta’. [przypis edytorski]

Jakub Ostranica a. Jakub Ostrzanin (ukr. Яків Остряниця, zm. 1641) — hetman kozacki, przywódca powstania kozackiego przeciwko Polakom w 1638 r. [przypis edytorski]

Jakubowski, Jan Zygmunt (1905–1975) — historyk literatury, wykładowca na Uniwersytecie Warszawskim. [przypis edytorski]

Jakubowski, Stanisław (1888–1964) — malarz, grafik, często odwołujący się do motywów ze starożytności słowiańskiej. [przypis edytorski]

Jakub — patriarcha biblijny, którego dzieje przedstawione zostały w Księdze Rodzaju; walczył ze zjawą, która okazała się aniołem. [przypis edytorski]

Jakub — patriarcha biblijny, ojciec 12 synów, od których wywodzono tzw. dwanaście plemion Izraela. [przypis edytorski]

Jakub — patriarcha biblijny, ojciec 12 synów, od których wywodzono tzw. dwanaście plemion Izraela; symbol powodzenia życiowego osiągniętego mimo niesprzyjających okoliczności. [przypis edytorski]

Jakub patriarcha poświadcza — 1. Mojż 28, 20. [przypis edytorski]

Jakub — postać z biblijnej Księgi Rodzaju, syn Izaaka i Rebeki, wnuk Abrahama, patriarcha, ojciec 12 synów, od których wywodzono tzw. dwanaście plemion Izraela; historia opowiadana przez Shylocka pochodzi z Rdz 30,25–43. [przypis edytorski]

Jakub — postać z Księgi Rodzaju, patriarcha, syn Izaaka i Rebeki; walczył z tajemniczą nadludzką istotą (Bogiem lub aniołem), która wyłamała mu biodro, ale go nie zwyciężyła (Rdz 32, 25–29). [przypis edytorski]

Jakub — słowo 'Jakub' dodane [i słusznie] przez Cylkowa, nie ma go w oryginale. [przypis edytorski]

Jakub — syn Izaaka i Rebeki, brat bliźniak Ezawa (Rdz 25,21; Rdz 25,26). Ezaw urodził się pierwszy, ale sprzedał Jakubowi swoje pierworództwo (Rdz 25,31–34). Pojął za żony siostry Leę i Rachelę (Rdz 29,20–30); one oraz ich niewolnice dały mu dwunastu synów: Rubena, Symeona, Lewiego, Jude, Dana, Neftalego, Gada, Asera, Issachara, Zabulona, Józefa i Beniamina (Rdz 49,1–27). Jakub walczył z aniołem, który wyłamał mu biodro, ale z nim nie zwyciężył, dlatego anioł zmienił mu imię na Izrael (Rdz 32,29). Dwunastu jego synów dało początek dwunastu pokoleniom Izraela (Rdz 49,28). [przypis edytorski]

Jakub — syn Izaaka i Rebeki, brat bliźniak Ezawa (Rdz 25,21; Rdz 25,26). Ezaw urodził się pierwszy, ale sprzedał Jakubowi swoje pierworództwo (Rdz 25,31–34). Pojął za żony siostry Leę i Rachelę (Rdz 29,20–30); one oraz ich niewolnice dały mu dwunastu synów: Rubena, Symeona, Lewiego, Judę, Dana, Neftalego, Gada, Asera, Issachara, Zabulona, Józefa i Beniamina (Rdz 49,1–27). Jakub walczył z aniołem, który wyłamał mu biodro, ale z nim nie zwyciężył, dlatego anioł zmienił mu imię na Izrael (Rdz 32,29). Dwunastu jego synów dało początek dwunastu pokoleniom Izraela (Rdz 49,28). [przypis edytorski]

Jakub ten, z świętej linii Abrahama (Przez mądrą sztukę swej roztropnej matki)… trzecim był dziedzicem — matka Jakuba, Rebeka, pomogła mu podstępem zdobyć ojcowskie błogosławieństwo przeznaczone dla syna pierworodnego jako dziedzica, które z urodzenia należało się jego starszemu bratu Ezawowi (Rdz 27). [przypis edytorski]

Jakub Wujek (1541–1597) — pisarz religijny, jezuita; twórca przekładu Biblii napisanego renesansową polszczyzną oraz tłumacz Psałterza Dawidowego. [przypis edytorski]

Jakub z Aniołem — wiersz jest nawiązaniem do popularnego w sztuce motywu biblijnego, przedstawiającego walkę Jakuba z Aniołem pochodzącą z Księgi Rodzaju. Pawlikowska-Jasnorzewska sięga po ten obraz, aby zilustrować ambiwalentne, pozytywne i zarazem negatywne, uczucia. [przypis edytorski]

Jakub z Composteli (zm. 43/44) — Jakub Większy, jeden z apostołów Jezusa Chrystusa, syn Zebedeusza i Salome, starszy brat Jana Ewangelisty, męczennik i święty Kościoła, patron Hiszpanii i Portugalii, którego szczególny kult rozwinął się w Santiago de Compostela. [przypis edytorski]

Jakub z Kobylan (zm. 1454) — rycerz i dowódca, w latach 1425–1430 marszałek dworu wielkiego księcia litewskiego Witolda. [przypis edytorski]

Jakub z Koniecpola (zm. 1430) — wojewoda sieradzki, starosta kujawski, uczestniczył w radzie królewskiej Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]

Jakub z Kurdwanowa — biskup płocki w latach 1396–1425. [przypis edytorski]

Jakuci — naród turecki zamieszkujący wsch. Syberię. W carskiej Rosji zamieszkiwana przez nich kraina, Jakucja, była od XIX w. miejscem karnego zesłania. [przypis edytorski]

jak ulał — dokładnie. [przypis edytorski]

jak ulana — tu: idealna. [przypis edytorski]

Jak wam się podoba (ang. As You Like It) — komedia autorstwa Williama Shakespeare'a z 1599 lub 1600 r., krytykował ją m.in. Lew Tołstoj — zarzucał, że za bardzo schlebia nieskomplikowanym gustom odbiorców; z tego utworu pochodzi jeden z najsłynniejszych cytatów z Shakespeare'a: „Świat jest teatrem, aktorami ludzie, którzy kolejno wchodzą i znikają”. [przypis edytorski]

jak we wrześniu — w pierwszych dniach września 1792 r. wojska republiki ponosiła kolejne klęski a do Paryża zbliżała się armia pruska. Sankiuloci zaatakowali wówczas więzienia i wymordowali 1100–1400 osób, głównie więźniów politycznych, w obawie, że gdy sami opuszczą Paryż, by dołączyć do armii, monarchiści zorganizują kontrrewolucyjne powstanie. [przypis edytorski]

jak wiecznego Żyda — aluzja do legendy o Żydzie Wiecznym Tułaczu, przemierzającym świat od czasu śmierci Chrystusa. [przypis edytorski]

jak włócznia Achillesa, goi rany, które zadaje — wg mitów greckich rana, którą Achilles zadał swoją włócznią Telefosowi, synowi Heraklesa i królewny tegejskiej Auge, nigdy się nie goiła, mogło ją uleczyć jedynie to samo ostrze. [przypis edytorski]

Jak wojny bóg, jak wojny bóg, Jak barw słonecznych splot! — fragment opery Aida. [przypis edytorski]

jak w owym „dobrze myślącym”, estetyzującym Krakowie. — tu w tekście umieszczono ilustrację z podpisem: Ach, czy już pani wie/ Moja pani, moja pani… (Słówka Boya). Lalki z „Szopki krakowskiej” Ludwika Puget. [przypis edytorski]

jak w państwie hiszpańskiego króla, nigdy nie zachodziło słońce — tzn. było to imperium tak rozległe, że w każdym momencie na jakiejś części jego terytorium trwał dzień; określenie po raz pierwszy użyte w odniesieniu do imperium kolonialnego rządzonego przez króla Hiszpanii Karola V Habsburga. [przypis edytorski]

Jak wrzosu gałązka, którą w pustym polu Wiatr dziki wirem unosi… — cytat z wiersza Thomasa Moore'a (1779–1852) Fallen is Thy Throne. [przypis edytorski]

jak — w tym kontekście dziś: jeśli a. kiedy. [przypis edytorski]

jak wygląda to muzyczne narzędzie — w oryginale niem.: wie sie eigentlich gebaut sei: jak właściwie jest zbudowana [lutnia]. [przypis edytorski]

jak wy znać mniemacie — jak wy widocznie sądzicie. [przypis edytorski]

Jak źrenice kota, łowiąc mysz — dziś: Jak źrenice kota łowiącego mysz. Przykład daw. formy imiesłowu. [przypis edytorski]

jakże-bo — dziś popr.: jakże. [przypis edytorski]

jakże bowiem złe drzewo może wydawać dobre owoce? — por. Mt 7, 17–18. [przypis edytorski]

jak żeby — jak gdyby. [przypis edytorski]

jak żebym — jak gdybym. [przypis edytorski]

Jakżebym nie rozumiał — w oryginale jest po prostu: Do I not? [przypis edytorski]

jak żebyśmy — tu: jak gdybyśmy. [przypis edytorski]

jakżeć — skrócenie od: jakże ci. [przypis edytorski]

jakże ci broda porosła! — zgodnie z tradycją sceniczną, być może sięgającą czasów samego Szekspira, klęczący przed ojcem Lancelot obraca się do niego tyłem, a niewidomy Gobbo maca jego głowę i bierze jego długie włosy za brodę. [przypis edytorski]

jakżem — dziś raczej: jaka jestem. [przypis edytorski]

jakżem (…) gardził — inaczej: jakże gardziłem (konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika). [przypis edytorski]

jakżem ja kontent (daw.) — jak bardzo jestem zadowolony. [przypis edytorski]

Jakżem stąd szorstko wygnała — przykład konstrukcji z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: jakże stąd szorstko wygnałam. [przypis edytorski]

jakżeś (daw.) — konstrukcja z ruchomą końcówka czasownika, inaczej: „jakże jesteś”. [przypis edytorski]

jakżeś jest — konstrukcja z partykułą -że i ruchomą końcówką czasownika; dziś: jakże jesteś. [przypis edytorski]

Jakże słodko być nawozem… — ironiczne nawiązanie do słynnych słów Horacego: Dulce et decorum est pro patria mori (łac.: Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę; Pieśni III 2, 13); w wersji łacińskiej stanowią one również oskarżycielskie zakończenie antywojennego wiersza Dulce et decorum Wilfreda Owena z roku 1917, o męczarniach żołnierzy otrutych gazem bojowym. [przypis edytorski]

Jakże tu nie lubić rodzimej Moskwy? — cytat z poematu Eugeniusza Baratyńskiego Uczty. [przypis edytorski]

jak żyję, nie widziałem tak wielkiej i szerokiej rzeki — Wołga jest największą i najdłuższą rzeką Europy, ma ponad 3500 km długości. [przypis edytorski]

Jak za dotknięciem laski czarownej — w biblijnej Księdze Wyjścia Mojżesz otrzymał od Boga polecenie uderzenia laską w skałę. Mojżesz posłuchał rozkazu, dzięki czemu ze skały wytrysnęła woda a spragnieni Izraelici mogli ugasić pragnienie. [przypis edytorski]