Przypisy

w wiekach, kiedy zbytek nie był znany, wszystkie dzieci zostawały w domu i tam mieszkały: wystarczał bardzo mały dom dla wielkiej rodziny — Tak było u pierwotnych Rzymian. [przypis redakcyjny]

w Wietlance wybuchła dżuma… — Wietlanka: stanica kozacka w guberni astrachańskiej, gdzie wybuchła epidemia dżumy. Dokładne informacje o tym przyniósł »Kurier Warszawski« z 24 stycznia 1879 r. Rozszerzająca się w całej guberni zaraza wywołała duże zaniepokojenie we wschodniej i środkowej Europie. Dżuma znikła na wiosnę 1879 r. [przypis redakcyjny]

w wigilię wigilii — na dwa dni przed. [przypis redakcyjny]

w wojsku — mowa tu o wojsku Królestwa Kongresowego (1815–1831). [przypis redakcyjny]

WXMć — skrót od tytułu: Wasza Książęca Miłość. [przypis redakcyjny]

Wybieg instynktu — był drukowany w Książce zbiorowej ku uczczeniu pierwszej rocznicy istnienia Uniwersytetu Poznańskiego (Poznań, 1920) i mniej więcej równocześnie w warszawskim tygodniku „Światło” (1920) w zesz. 12–13. Tekst w „Świetle” różni się od tekstu w „Książce zbiorowej” szeregiem zmian stylistycznych i wstawek. Po raz trzeci za życia autora wydrukowano „Wybieg instynktu” w „Księdze pamiątkowej Kielczan 1856–1904” (Warszawa, 1925): tekst ze „Światła” został tu wzbogacony o nazwiska osób, które poprzednio z imion tylko były wymienione. Za tą trzecią redakcją poszliśmy w wydaniu niniejszem (tylko oczywiste błędy poprawiając według pierwszych dwóch). [przypis redakcyjny]

wybijać (starop.) — wypędzać. [przypis redakcyjny]

wybija — jak klin klinem. [przypis redakcyjny]

wybijaną (godziną) — końcem. [przypis redakcyjny]

wybłądzić wzad do stanowiska (starop.) — trafić. [przypis redakcyjny]

Wybór czterdziestu fantazji — tytuł wyboru ballad i piosneczek. [przypis redakcyjny]

wybór nowego papieża — 20 lutego 1878 r., po śmierci Piusa IX, został papieżem kardynał Joachim Pecci jako Leon XIII, znany później ze swych wystąpień przeciw ruchowi socjalistycznemu. [przypis redakcyjny]

wybór — pierwszeństwo, wyróżnienie. [przypis redakcyjny]

wyborgować (starop.) — pożyczyć. [przypis redakcyjny]

wyborniejszym i wiedzy naszej godniejszym jest rozpatrywanie czynności ludzkich aniżeli zwierzęcych (…) o tym obszerniej w innym miejscu — Autor miał tutaj na myśli zapewne Traktat polityczny. Zob. też Przyp. 2. do Tw. 37. [przypis redakcyjny]

wybrać oczy — tj. na oślep. [przypis redakcyjny]

wybrakowani — dobrani. [przypis redakcyjny]

Wybrałem sobie znajomego z Lukki — Buonadżinta rodem z Lukki, wspomniany wyżej w tej pieśni, był, jak się później dowiemy, dość miernym poetą. On przepowiada Dantemu, że kiedyś, będąc wygnańcem, odwiedzi miasto Lukkę i tam wpadnie mu w oczy młoda dziewczyna na imię Gentuka, w której się zakocha. [przypis redakcyjny]

Wybrańszymi drzewami opasane pole (…) W jakim lubił rozprawiać Krates z Epikurem — Krates, jeden z uczniów Platona, wykładał filozofią sposobem akademików, to jest przechadzając się po miejscach wolnym tchnących powietrzem, nieobjętych murem. To miejsce „wszystkich wnioskujących”, rozumujących filozofów, „wpuszcza w swe obręby”, otwarte jest dla nich. [przypis redakcyjny]

Wybrane duchy (…) jak gdy owce wychodzą z zagrody — W piekle widzieliśmy duchy pogrążone w wiecznym grzechu, w ciągłej między sobą walce i nienawiści wzajemnej; tu przeciwnie, widzimy duchy łączące się z sobą miłością, jedną i wspólną chęcią oczyszczenia się od zmaz grzechowych. Zaiste, miłość jest pierwszym owocem usiłowań tych, którzy chcą postąpić dalej na drodze poprawy moralnej. Samo to porównanie duchów do owiec wychodzących z zagrody pełne jest prawdy i dziwnie plastyczne. [przypis redakcyjny]

wybrany (daw.) — wyborny, najlepszy. [przypis redakcyjny]

wybredzał — był wybredny, wybierał. [przypis redakcyjny]

wychędożoną — wyczyszczoną aż do połysku. [przypis redakcyjny]

Wychodźcie z łodzi, oto wrota — Tu wchodzi poeta w krąg szósty, gdzie są karani pierwsi ustawodawcy rozmaitych odszczepieństw religijnych. Duchy zbuntowane przeciwko Bogu z wielkim gniewem bronią przystępu do bramy podróżnemu, którego tu rozum prowadzi. Chciałyby nawet sam rozum na swoją stronę przyciągnąć, zaiste na to, ażeby go uwięzić, a tym samym odjąć podróżnemu jedynego jego przewodnika. [przypis redakcyjny]

wychodząc witaliśmy gwiazdy — Każda część Boskiej komedii kończy się słowem: gwiazda, która tu jest symbolem naszego nieśmiertelnego ducha wchodzącego coraz wyżej do najwyższego dobra i wiekuistej prawdy, jakimi są: Niebo i Bóg! Myśl ta w tym symbolu ukryta głównym jest celem i ostatnim wyrazem tej arcy chrześcijańskiej epopei Dantowskiej. [przypis redakcyjny]

Wychodzi krwawy ze smutnego lasu — Przez ten las poeta rozumie Florencję. [przypis redakcyjny]

Wychodzi — objaśnienie to dodał Czubek na podstawie rękopisu. [przypis redakcyjny]

wychować się (daw.) — [tu:] wybrać się, nabrać dobrego wyglądu. [przypis redakcyjny]

wychowańców — wychowanków. [przypis redakcyjny]

wychowanie (daw.) — [tu:] wyżywienie, utrzymanie. [przypis redakcyjny]

wychowanie Ksawerego — Branickiego. [przypis redakcyjny]

wychowanie (starop.) — [tu:] opędzenie; [zaspokojenie]. [przypis redakcyjny]

wychowawca — r.ż. [tj. ta wychowawca]. [przypis redakcyjny]

wyciąć kozła — wyrażenie myśliwskie: kozła wycina ptak trafiony w powietrzu. [przypis redakcyjny]

wyciągać — tu: wymagać. [przypis redakcyjny]

wyciągnął… rogi — naciągnął łuk. [przypis redakcyjny]

wyciągniętą — tu: wyliczoną. [przypis redakcyjny]

wyciągnięte na głazie leżały, jak stać niechcący przez lenistwo leży (…) — Poeta wstępuje w krąg leniwców duchowych. Pierwszy z nich, którego tu spotyka, jest Belakwa sławny mistrz instrumentów muzycznych, lutni i cytry, które lubił zdobić pięknymi rzeźbami: sam muzyk i Danta, jako lubiącego muzykę, przyjaciel. [przypis redakcyjny]

wyciągnione (starop.) — tu: wygładzone, wesołe (czoło). [przypis redakcyjny]

wyciągniony — dziś: wyciągnięty; tj. oszacowany wysoko. [przypis redakcyjny]

wycior — szczotka do wycierania armaty po wystrzale. [przypis redakcyjny]

Wyciskałeś talerze, wyciskasz (…) stołki — rzucałeś talerzami, rzucasz stołkami. [przypis redakcyjny]

wyczha — w słownictwie łowieckim jest to okrzyk zachęcający psy do rzucenia się na zwierzynę. [przypis redakcyjny]

wydać (daw.) — [tu:] opuścić, zdradzić. [przypis redakcyjny]

wydając pamiętnik (…) — Pamiętnik podajemy w pisowni zmodernizowanej. [przypis redakcyjny]

wydaje się niepodonym do człowieka — Nag. Schr.: „albo wyzutym z wszelkiej ludzkości”. [przypis redakcyjny]

wydania pism — podaję tylko najnowsze, wszystkie poprzednie począwszy od r. 1818 (Rozprawa o zasadzie wystarczającej podstawy) mogłyby obchodzić tylko tego, kto by chciał się zająć porównaniem tekstów; można je zresztą znaleźć w podanych przeze mnie powyżej książkach Labana i Überwega. [przypis redakcyjny]

wydartki (starop.) — zdzierstwami. [przypis redakcyjny]

wydarzyć — wyrządzać. [przypis redakcyjny]

Wydawca, mąż uczony i znawca poezji, a nawet sam kawałek poety (…) jego przyjaźń z biskupami: Jędrzejem Lipskim, Jakubem Zadzikiem i Pawłem Piaseckim — [por.] Bandtke, Historja drukarń krakowskich, s. 459. [przypis redakcyjny]

wyderek a. wyderkaf — suma pożyczona na zastaw, z warunkiem odkupu. [przypis redakcyjny]

Wyd. Libery i Sawrymowicza sugeruje w przypisie, że zarzut hr. Henryka skierowany jest rzekomo do obozu rewolucyjnego, jako odpowiedzialnego za śmierć robotnika, który przecież jednak zginął jako ofiara wyzysku kapitalistycznego. Podobnie Kleiner uważa, że „Henryk niesłusznie wysnuwa ze śmierci robotnika zarzuty przeciw partii Pankracego”. Wydaje się jednak, że Henrykowi chodzi o to, iż cierpienia fizycznego i śmierci rewolucja nie jest w stanie odsunąć od ludzkości, że zatem obietnice „doskonałości i szczęścia rodu ludzkiego” są oszustwem. [przypis redakcyjny]

Wyd. Libery i Sawrymowicza wyjaśnia, że mowa tu o służbie magnackej, zwanej kozakami. Może to jednak być mowa o karze wymierzonej rekrutowi przez oddział wojskowy Kozaków za jakieś przestępstwo przeciw regulaminowi. Powyżej bowiem Głos Jeden jako jeden ze sposobów dręczenia Pana wymienia „pójście w rekruty”. Długa służba w wojsku carskim obowiązująca chłopów była jednym z jaskrawych przykładów krzywdy społecznej. [przypis redakcyjny]

wydobycia prawdy z głębokiej studni Demokryta — Demokryt z Abdery, filozof grecki V w. przed Chr. miał wedle Diogenesa Laertiosa (ks. IX, 72) wyrzec: ετεή δε ουδέν ίδμεν, εν βυθώ γαρ η αλήθεια (=w rzeczywistości nie wiemy nic, bo prawda jest na dnie głębin morskich), odnosząc to sceptyczne wyrażenie do zjawisk chyba tylko, nie do teorii atomistycznej, głoszonej przez siebie. Spopularyzowało się atoli łagodniejsze tłumaczenie wyrazu βυθός przez „głęboką studnię”, „dno studni”, tak jak to podaje i Kant. [przypis redakcyjny]

wydostarczyć — wystarczyć. [przypis redakcyjny]

wydróżcie (forma starop.) — wyżłóbcie, wyryjcie, wydrążcie. [przypis redakcyjny]

wydrożono (starop.) — (było) wydrążone, wyrzeźbiony. [przypis redakcyjny]

wydrożyć (daw.) — [tu:] wydrążyć. [przypis redakcyjny]

wydrużyć — wydrążyć. [przypis redakcyjny]

wydrzy (…) utni (starop. forma) — zamiast: wydrzyj, utnij; obie formy dawniejsze trybu rozkazującego, por. pieśń IX zwr. 44. [przypis redakcyjny]

wydziałowa robota — praca wymierzana zależnie od wydajności, nie czasu; Staszic żąda, by zamiast nakazywania poddanemu pracy na pańskim przez określoną ilość dni, wyznaczona mu była określona praca do wykonania, np. morga pola do uprawy, zżęcia itd.; omówienie w Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego, str. 93 przypis. [przypis redakcyjny]

wydział przyrodniczy w uniwersytecie — warszawskim, przekształconym ze Szkoły Głównej (1869). [przypis redakcyjny]

wydział — rozdział. [przypis redakcyjny]

wydziwiać (daw.) — popisywać się. [przypis redakcyjny]

wyekskuzować (z łac.) — wytłumaczyć, usprawiedliwić. [przypis redakcyjny]

wygalonowani — w liberii obszytej galonami, czyli złotą lub srebrną taśmą. [przypis redakcyjny]

wygarnirowany — przyozdobiony. [przypis redakcyjny]

wyga (starop.) — pies. [przypis redakcyjny]

wygładzić (starop.) — tu: zgładzić, zabić. [przypis redakcyjny]

Wyglądając w tym polu obojętnej bierki — niepewnego losu (kostki). [przypis redakcyjny]

Wyglądało. [przypis redakcyjny]

wyglądały głowy (…) róg na czole — Tych siedmioro głów zwierząt symbolem jest siedmiu grzechów głównych, jak widzimy w Objawieniu św. Jana. [przypis redakcyjny]

Wygląd takiej zastawy stołowej opisuje Ochocki: […] ubierano stoły w tafle zwierciadlane z pięknymi, złoconymi galeryjkami i kryształowymi ozdobami. Te kładziono wzdłuż przez cały stół, a na nich stawiano figurki porcelanowe, koszyki i inne cacka misterne, żyrandoliki z kryształowymi wisidełkami do świec, itp. Na wielkie obchody wysypywali w pośrodku stołu cukiernicy kolorami herby osób, które fetowano, wkoło tafel z obu stron ustawiano konfitury, blanmanże [galaretki migdałowe] galarety, owoce i co do deseru należało. Nie mógł być stół piękniej i dla oka powabniej ubrany, osobliwie wieczorem przy świecach ślicznie się to wydawało”. (J. D. Ochocki, Pamiętniki, s. 102). [przypis redakcyjny]

wygnaniec tułaczy — Orestes wychowywał się z dala od kraju ojczystego, w Focydzie u Strofiosa. Odesłała go tam sama Klitajmestra, aby go ustrzec przed możliwą zemstą Ajgistosa, który właściwie powinien wytępić całe męskie poko­lenie rodu Atreusa. [przypis redakcyjny]

wygód i zbytków — Staszic dzieli rzeczy użytkowe na potrzeby, wygody i zbytki. [przypis redakcyjny]

wygrawającej stronie — wyd. lwów, ma: wygrywającej. [przypis redakcyjny]

wyhysować — podnieść do góry. [przypis redakcyjny]

wyikrzyć (daw.) — wyniszczyć. [przypis redakcyjny]

Wyimki z archiwum miasta Biecza — W zapasach dumnego wojewody sandomierskiego, który córkę swą wyniosłą, obok przybranego ni stąd ni zowąd zięcia Samozwańca na carskim stolcu w Kremlu posadził i na próżno utrzymać usiłował [Pierwszego Dymitra miano u nas prawie powszechnie za prawowitego cara. (Przyp. Wyd.)], w zapasach tych awanturniczych, w których cała bitna, walk i zdobyczy pragnąca szlachta chętny udział brała, zaszła nieznacznie pierwsza i najważniejsza zmiana sposobu wojowania — zmiana, którą cała Europa przyjęła, i nad której ciągłym wyrobieniem ludzie wojenni bezustannie pracują.

Wprzódy walczono w żelazie, gdyby w baszcie lub warowni, a znamieniem wojsk była ociężałość. Tatarzy, a za ich przykładem Kozacy, mianowicie dońscy konni (gdyż Zaporoże i Sicz najwięcej pieszo walczyli) pierwotnego przedcywilizacyjnego sposobu używając, okazali światu wyższość szybkości nad ciężką siłą, która ich dosięgnąć nie mogła. Szlachta polska uznawała w części tę prawdę, ulżyła sobie w uzbrojeniu, zawsze jednak lgnęła do żelaza chroniącego od tatarskiej strzały, a nawet niemieckiej kuli.

W moskiewskiej jednak wojnie, dążąc do tej stolicy Rosjan, widziała, iż jest kroplą w morzu, a wszędy jej podołać niepodobna. Tam więc szlachcic litewski Aleksander Lissowski pojął całą korzyść dawnej lekkości ruchów, jakimi i pradziadowie jego częstymi czatami Polsce we znaki się dawali. Z polecenia więc Samozwańca skoczył na Don, zebrał mołojców uzbrojonych po swojemu: bez zbroi, z szablą, łukiem lub muszkietem i rohatyną, a Lisowczyków lotny zastęp niebawem zasłynął szeroko, bo szlachcic litewski umiał mu nadać spójnię i ustrój szlachecko–wojenny i owo uczucie godności swej, które w końcu upewnia zwycięstwa, a nie pozbawił go korzyści szybkiego pędu, zwrotu i rozsypki i ucieczki udanej. Jednym słowem utworzył dzisiejszych ułanów z służbą podjazdową kozacką.

Kilka tysięcy takich ochotników na wszystko odważnych, nie skrępowanych zbytnią ustroju formalnością, tak że każdy czuł swoją osobistość w szyku — nie znając wygód ni bojaźni, bez sług, bez wozów i ciężarów, a co nade wszystko pod dzielnym wodzem: musieli się stać postrachem miast otwartych i małych oddziałów wojsk. — Wprzód nim o nich wieść nadleciała, spadali jak z obłoków: zwyciężali, zdobywali, brali łup i uchodzili, a nieprzyjaciel zdziwiony nie wiedział, co radzić, a szlachta w kołach radząca spłonęła rumieńcem zazdrości i wstydu, że ją taka zbieranina w wojennym rzemiośle przechodzi. Hetmani tylko (a dzielni to byli hetmani) umieli Lisowczyków cenić, bo oni szybkością podwajali siłę i mieszali obroty Rosjan.

Lisowczycy nie brali żołdu: ksiądz z ołtarza, młynarz z młyna, a Lisowczyk żył z tego, co zdobył. Więc skargi, więc żale przed sejmem i królem, a w końcu infamie, banicje na Lissowskiego i jego wojsko. Nadaremnie wszystko! Lisowczycy zwyciężali i słynęli.

Zygmunt III, król nabożny, wysłał ich do Rzeszy niemieckiej na pomoc cesarzowi dla poskromienia heretyków i herezji. Głośne o nich dzieje.

Pod Chocimem nawała bisurmańska zagroziła Polskę i chrześcijaństwo. Lisowczycy nadbiegli z Niemiec i na sobie wstrzymali oręż turecki; były chwile przesilenia, w których Polska na ich męstwie stała.

Po chocimskiej znowu na cesarską wrócili, a bojowy ich pasterz opisał, co tam czynili. Godnie bronili sławy oręża polskiego i odpierali zgrozę pustoszenia tej nieszczęsnej wojny, którą zdobywcy Magdeburga i Głogowa na karb polski zapisać chcieli.

Podczas tego inne kupy pustoszyły ojczyznę, a szlachta, nie różniąc, potępiała Lisowczyków. Popierając zdanie przykładem niezachwianej wiary, upraszam wydawnictwo Biblioteki polskiej umieścić go w dodatku księgi Ks. Dębołęckiego.

R. 1859, w Starym Sączu,

[przypis redakcyjny]

wyinwentował — wynalazł. [przypis redakcyjny]

wyiskać (starop.) — strzec. [przypis redakcyjny]

wyiskali (starop.) — obliczyli; [inna pisownia starop.: wygiskali]. [przypis redakcyjny]

wyiskrzyć się a. wyikrzyć się — wyzbyć się czego. [przypis redakcyjny]

Wyjątek z dziennika Salviatiego — cały ten rozdział ma charakter ściśle autobiograficzny i jest poświęcony wspomnieniom nieodwzajemnionej miłości Stendhala (Salviatiego) do Matyldy Dembowskiej (Leonory). [przypis redakcyjny]

wyjątki z papierów bezimiennej autorki — kilka utworów Narcyzy wydanych pod zbiorowym tytułem: Niektóre pisma bezimiennej autorki, przez zupełnie nieznanego wydawcę ogłoszone. [przypis redakcyjny]

wyjechać (daw.) — napaść. [przypis redakcyjny]

wyjechała — Albert i Lota mieszkali już wtedy w mieście. [przypis redakcyjny]

wyjechałem — Werter opuścił swą matkę i przyjaciela i wyjechał do małego miasteczka pod pozorem załatwienia z swą ciotką pewnych formalności spadkowych. Istotnym jednak celem jego podróży jest chęć zakończenia stosunku, łączącego go dotąd z Leonorą. [przypis redakcyjny]

wyjiskać (starop.) — zastanowić; [tj. powstrzymać]. [przypis redakcyjny]

wykazałem też, jakie są podstawy państwowości — Meijer (przekł. holend.) sądzi, że to zdanie omyłkowo znalazło się tutaj i że jego właściwe miejsce jest w końcu Przyp. po wyrazach: „a co zasługą” z poprawką „wykazałem” na „wykażę” stosownie do „Przypisku 2”. Baensch (przekł. niem.) i Appuhn (przekł. fr.) uznają to i wprowadzają. Gebhardt twierdzi, że to zdanie jest tu na miejscu i mówi, że religijność, moralność i zacność są podstawami państwowości. Ale można też tak je rozumieć, że jest to wskazaniem na Trakt. teol. polit., w którym owe pojęcia są rozwinięte. [przypis redakcyjny]

wykorzenić — wyrwać z korzeniem. [przypis redakcyjny]

wykrotne — tu: zdradliwy, złamany (od wykrotu, wyłomu w lesie). [przypis redakcyjny]

wykształcone gmachy — pomieszczenia zbudowane zgodnie z wymogami określonej sztuki, tu: plastry miodu. [przypis redakcyjny]

wyłatać — tu: zbić. [przypis redakcyjny]

wyleżeć się (starop.) — wyleczyć się. [przypis redakcyjny]

wyleżeć się z ran (starop. forma) — wyleczyć się. [przypis redakcyjny]

wylicy-sie — wyleczy się. [przypis redakcyjny]

wymoderować się — uszykować się. [przypis redakcyjny]

wymonderować się — oporządzić się, stanąć w gotowości bojowej. [przypis redakcyjny]

wymowa — tu: krasomówstwo, umiejętność przemawiania. [przypis redakcyjny]