Przypisy

ludzcejszy (daw.) — bardziej ludzki. [przypis redakcyjny]

ludzcejszy (daw. forma) — bardziej ludzki. [przypis redakcyjny]

Lud z Feltry (…) krzywoprzysięstwo swojego Pasterza — Do Feltry, miasta leżącego w margrabstwie trewiskim, wielu mieszkańców, którzy broń podnieśli przeciwko gwelfom papieskim, uciekło z Ferrary i jako dobrowolni jeńcy poddali się tamecznemu arcybiskupowi. Arcybiskup oddał ich na pastwę rządcy Ferrary, który ich wszystkich rozkazał wyciąć. Przez co arcybiskup bardzo zasłużył się stronnictwu gwelfów. [przypis redakcyjny]

ludzie mają się za wolnych, ile że są świadomi swych chceń i swego popędu, a przyczyny, wywołujące w nich pragnienie i chcenie, ponieważ nie są im znane, nawet we śnie na myśl im nie przychodzą — Por. List 58 (dawniej 62) § 4–12 (podobnie w Przyp. do Tw. 2 Cz. III). [przypis redakcyjny]

ludzie mylą się w mniemaniu, że są wolni — Nag. Schr.: „tj. przypuszczają, że mogą z wolnej woli coś czynić lub czegoś nie czynić”. [przypis redakcyjny]

ludzie nic ci nie krzywi (starop.) — [nic ci] nie wykroczyli. [przypis redakcyjny]

ludzie, piorunową spłoszeni ulewą, nigdy razem na bliskie nie usiędą drzewo — mowa tu o małym Stasiu Januszewskim, zrodzonym po śmierci ojca Jana, który zginął w powstaniu listopadowym. Te szczegóły biograficzne powtórzył poeta później w biografii Anhellego, pisząc: „Ojciec mój umarł śmiercią synów ojczyzny, zamordowany, a matka moja umarła z boleści po nim, a jam był pogrobowcem. Pierwsza lilia na grobie ojca mego jest moją rówieśniczką, a pierwsza róża na grobie matki mojej była mi siostrą młodszą”. W ten sposób dzieciństwo Stasia Januszewskiego stało się dzieciństwem Anhellego. [przypis redakcyjny]

Ludzie są bardzo skłonni do lęku i nadziei; toż religia, która by nie miała piekła ani nieba, nie mogłaby się im zbytnio podobać. Dowodem łatwość, z jaką religie obce zakorzeniły się w Japonii, oraz zapał i miłość z jakimi je tam przyjęto. — Religia chrześcijańska i religie hinduskie: te mają piekło i raj, gdy sintoizm ich nie ma. [przypis redakcyjny]

Ludzie są stworzeni po to, aby się chronić, aby się żywić, aby się odziewać i pełnić wszystkie funkcje społeczne; religia nie powinna im tedy nakładać życia zbyt kontemplacyjnego — Jest to ujemna strona nauki, jaką głosili Foe i Laockium. [przypis redakcyjny]

ludzie wolni pełnili służbę wojskową i prócz tego płacili konie i podwody — hrabiowie nie mieli prawa pozbawiać ich koni. [przypis redakcyjny]

ludzi, w których — wyd. petersb.: którzy. [przypis redakcyjny]

Ludzka natura w tobie (…) — Tu ad liberandum suscepturus hominem non horruisti virginis uterum. [przypis redakcyjny]

ludzka sprawiedliwość — sprawiedliwość wobec ludzi. [przypis redakcyjny]

ludzkie (daw.) — (przysłówek), ludzko. [przypis redakcyjny]

ludzkie (daw. przysłówek) — po ludzku, na sposób ludzki. [przypis redakcyjny]

Ludzkie przygody ludzkie noś — Ludzkie przygody (doświadczenia) znoś po ludzku; cytat z Tusculanae disputationes Cycerona (łac. humana humane ferenda). [przypis redakcyjny]

ludzkie rzeczy (daw.) — sprawy ludzkie. [przypis redakcyjny]

ludzkie sprawy rządzi (starop. N lm.) — rządzi ludzkimi sprawami. [przypis redakcyjny]

lud (…) zwierzony — powierzoną sobie załogę. [przypis redakcyjny]

lugier — szybki statek przybrzeżny o skośnych żaglach. [przypis redakcyjny]

Lug — Lugo, wieś w prowincji Vicenza w północnych Włoszech. [przypis redakcyjny]

luidor — tradycyjna nazwa dwudziestofrankówki. [przypis redakcyjny]

Luigi Vanvitelli (1700–1773) — architekt włoski, m. in. budowniczy bazyliki Świętego Piotra w Rzymie. [przypis redakcyjny]

Lukany — Lukanowie, mieszkańcy Lukanii w południowej Italii. [przypis redakcyjny]

luka właśc. luk — otwór, którędy się wchodzi pod pokład. [przypis redakcyjny]

Lukrecja Borgia — córka osławionego papieża Aleksandra VI, druga żona Alfonsa I d'Este; poprzednio miała już dwóch mężów i z tych czasów historia niezbyt pochlebne daje jej świadectwo (zm. 1520). [przypis redakcyjny]

Lukrecja — wyciąg z korzenia drzewa lukrecjowego o charakterystycznym słodko–mdłym smaku, stosowany w lecznictwie. [przypis redakcyjny]

Lukrecjusz opisuje zmianę pór roku (…) — Lucretius, De rerum natura, ks. V, 736–747 (N). [przypis redakcyjny]

Lukrecya Bentywola — naturalna córka Herkulesa I, księcia Ferrary („Ferarczyka”), żona Annibala Bentiwoglio z rodziny dynastów bolońskich. [przypis redakcyjny]

Lukrecya z Borgiów — córka osławionego papieża Aleksandra VI, druga żona Alfonsa I d'Este; poprzednio miała już dwóch mężów i z tych czasów historia niezbyt pochlebne daje jej świadectwo (zm. 1520). [przypis redakcyjny]

lukty (z łac.) — walki, spory. [przypis redakcyjny]

lulka (z tur.) — część fajki, w którą wkłada się tytoń; fajka. [przypis redakcyjny]

luminare minus (łac.) — mniejsze światło. [przypis redakcyjny]

luminaria — małe okienka. [przypis redakcyjny]

Luna — miasto nadmorskie w Toskanii, niedaleko Karrary; dziś w ruinach. [przypis redakcyjny]

Lunapar — dom rozpusty. [przypis redakcyjny]

luna (starop.) — [tu:] blask; [łuna]. [przypis redakcyjny]

luna (z łac.) — księżyc. [przypis redakcyjny]

luster — świeczników. [przypis redakcyjny]

lustracja — sprawdzenie, inspekcja; mowa o nakazanej przez Sejm i dokonanej w r. 1789; poprzednia odbyła się 1765 r. [przypis redakcyjny]

Lustralna (woda) — oczyszczalna (przy obrzędach religijnych). [przypis redakcyjny]

lustrować — badać, odbywać przegląd. [przypis redakcyjny]

lustrowne — błyszczące, lśniące. [przypis redakcyjny]

lustru — blasku, ozdoby. [przypis redakcyjny]

lusztyki — zabawy, pijatyki. [przypis redakcyjny]

lusztykujący — bawiący się, weselący się. [przypis redakcyjny]

Lutecja — rzymska nazwa Paryża. [przypis redakcyjny]

luterańskie żołdaki konetabla Bourbon dopuszczały się najokropniejszych profanacji — Charles de Bourbon, sojusznik Karola V w wojnie z papieżem Klemensem VII, w maju 1527 r. wszczął samowolnie oblężenie Rzymu, które pociągnęło za sobą złupienie miasta znane jako Sacco di Roma. [przypis redakcyjny]

luterska wojna — tj. wojna trzydziestoletnia (1618–1648), konflikt między państwami protestanckimi a dynastią Habsburgów. [przypis redakcyjny]

lutnią — lutnię. [przypis redakcyjny]

lutnia — instrument muzyczny strunowy w kształcie gruszki o dnie wypukłym, popularny zwłaszcza w XV-XVII w.; tu: symbol sztuki poetyckiej. [przypis redakcyjny]

lutnia — instrument szarpany, posiadający od 6 do 16 strun, znany od starożytności, w renesansie również symbol sztuki poetyckiej; tu daw. forma B.lp: lutnią, dziś: lutnię. [przypis redakcyjny]

„Lutnia” — warszawskie towarzystwo śpiewacze, założone w 1887 r. przez Piotra Maszyńskiego. [przypis redakcyjny]

lutni (starop.; W. lp) — lutnio. [przypis redakcyjny]

lutni (tu daw. forma W. lp) — dziś: lutnio. [przypis redakcyjny]

lutość — litość. [przypis redakcyjny]

lutość — litość. W wersie 28 użyta jest niekonsekwentnie forma litość. [przypis redakcyjny]

lutość* (starop.) — litość (obecnie rzadko używa się wyrazu luty w znaczeniu srogi; por. nazwę drugiego miesiąca w roku). [przypis redakcyjny]

lutościwe — litościwe. [przypis redakcyjny]

lutować (daw.) — żałować (litować). [przypis redakcyjny]

lutować (daw.) — żałować. [przypis redakcyjny]

lutry — futro z wydry. [przypis redakcyjny]

luźni — luźna czeladź. [przypis redakcyjny]

luzak — służący, pacholik pancernego towarzysza. [przypis redakcyjny]

lwowi na morzu możnemu — lew, jak wiadomo, herb Wenecji, oznacza też Wenecję samą. [przypis redakcyjny]

lwowska komisyja — 18 sierpnia. [przypis redakcyjny]

Lwy albańskie — pułki armii tureckiej złożone z Albańczyków znane były z waleczności. Przestały one jednak istnieć po uzyskaniu przez Albanię formalnej niepodległości w r. 1912. Stąd określenie „lwy albańskie” jest raczej anachronizmem. [przypis redakcyjny]

Lwy mogą stłumić lamparta wybuchy — herbem Norfolka był złoty lampart. [przypis redakcyjny]

Lyaeus — Bachus, bóg wina. [przypis redakcyjny]

Lyg Gabrielius. — Palieku Gabrieliaus vardą, kaipo visiems žinomą; betgi tikruoju dangaus sargu pagal Rytų mitologiją tėra Rameh — Arcturo žvaigždynas — viena iš dviejų didžiųjų žvaigždžių, vadinamų As Semekein. [przypis redakcyjny]

Lyg Kalifų rožančiaus rubiną — granatą. — Muzulmonai meldžias ant rožančių, kuriuos žymesnieji vartoja susielintus iš brangiųjų akmenėlių. Mormedžiai ir granatai, gražiais raudonuodami vaisiais, puikiai dabina visą pietinę Krymo užuolanką. [przypis redakcyjny]

lyg — lyg (lygu, lygiai) ir lig (lik, liki, iki) rytiečiai neskiria, jie taria visuomet lyg. [przypis redakcyjny]

Lyk — Lycus, chłopiec, którego urodę i wdzięki opiewał Alkajos. [przypis redakcyjny]

Mądrej głowie dość na dwie słowie (…) — mowa tu o bliskim ślubie Poety z panną Elizą Branicką. [przypis redakcyjny]

Mądrością niebo poruszają trzecie — Od tego wiersza: Voi che intentendo il terzo ciel movete zaczyna się pierwsza pieśń z Convicio Amoroso Dantego. Aniołowie uznają wolę bożą i dlatego swoimi wpływami prowadzą gwiazdy. Stąd w języku scholastycznej teologii nazywają się inteligencją, mądrością. [przypis redakcyjny]

mąsie, bążur, lendi — wyrazy francuskie: pan, dzień dobry, poniedziałek, napisane w zniekształconej przez służącego wymowie. [przypis redakcyjny]

mątewka a. mątew — drewniane narzędzie do mieszania. [przypis redakcyjny]

mać uboga (starop.) — biedna, nieszczęśliwa matka. [przypis redakcyjny]

macał głowę twoją, i wyrzekł, że masz zdatność do nauk ścisłych — W XIX w. cieszyła się popularnością teoria F. Galla (1758–1828), według której istnieje związek między kształtem ludzkiej czaszki a zdolnościami, cechami intelektualnymi człowieka. Teoria ta, mająca charakter pseudonaukowy, nazywała się frenologią. [przypis redakcyjny]

macamy, gdzie miękcej w rzeczy, a ono… — macamy (dotykamy), gdzie rzekomo jest bardziej miękko, a tymczasem… [przypis redakcyjny]

maca — [tu:] obala i tłucze. [przypis redakcyjny]

Macedończyk — wg popularnej anegdoty Filip Macedoński mawiał, że nie ma muru tak wysokiego, by nie przeskoczył go osioł objuczony złotem. [przypis redakcyjny]

Macedon — Aleksander Wielki, król macedoński. [przypis redakcyjny]

Macellarjus — rzeźnik. [przypis redakcyjny]

macharzyna (starop.) — worek skórzany. [przypis redakcyjny]

Machijawelów wykręty i sztuki — Niccolo Machiavelli (1469–1527), polityk i historyk florencki, „sławny przez swoje polityczne, ale wykrętne i rzetelności przeciwne pisma”. (Zbiór potrzebn. wiad.). Jako teoretyk władzy absolutnej zalecał panującym zręczność, przebiegłość i bezwzględność, nie krępowaną żadnymi normami etycznymi. [przypis redakcyjny]

machina — [tu:] gmach. [przypis redakcyjny]

machlarstwo (daw.) — szalbierstwo, oszukaństwo [por. machlojka]. [przypis redakcyjny]

machlerz — oszust. [przypis redakcyjny]

machnąć po pętlicach — zadać cios w piersi; pętlice: rodzaj zapięcia kontusza. [przypis redakcyjny]

macht ajch fertych, szlachtan, fajer — wyrazy niemieckie, poprawnie: macht euch fertig, schlagt an, Feuer: gotów! [przybij!] pal! [przypis redakcyjny]

macht (niem.) — właśc. „Macht von Recht” (niem.): siła przed prawem; hasło leżące u podstaw polityki Bismarcka (1815–1898), twórcy niemieckiego imperializmu, zaciętego wroga klasy robotniczej i germanizatora ziem polskich. [przypis redakcyjny]

macierzyńskim szladem (starop.) — śladem matki, drzewa macierzyńskiego, zwanego tu sadem (w. 1). [przypis redakcyjny]

Macilente — jedna z postaci dramatu Bena Jonsona (1573–1637) pt. Every Man out of His Humour. [red. WL]. [przypis redakcyjny]

MacMahon, Patrice (1808–1893) — marszałek Francji, dowodził wojskami wersalczyków przeciw Komunie Paryskiej, następnie jako prezydent republiki (1873–1879) usiłował przywrócić monarchię. [przypis redakcyjny]

MacMahon upadł, prezydentem rzeczypospolitej został… Grévy… — w wyborach do senatu francuskiego (5 stycznia 1879 r.) odnieśli zwycięstwo republikanie. Na skutek konfliktu z republikańską większością dotychczasowy prezydent MacMahon podał się do dymisji. 30 stycznia prezydentem został wybrany umiarkowany republikanin Jules Grévy. [przypis redakcyjny]

MacMahon z Ducrotem układali w styczniu zamach stanu — August Aleksander Ducrot (1817–1882) generał francuski, monarchista. Jako dowódca korpusu w Bourges brał udział w przygotowaniach do monarchistycznego zamachu stanu, który nie powiódł się jednak, m.in. wskutek niezdecydowanego stanowiska MacMahona. Skompromitowany Ducrot otrzymał dymisję 18 stycznia 1878 r. [przypis redakcyjny]

Macpherson, James (1736–1796) — poeta szkocki, wydał w r. 1765 Pieśni Osjana, podając je jako swój przekład na angielski z języka gaelickiego (celtyckiego). W rzeczywistości były to jego własne utwory. [przypis redakcyjny]

Macrobius — Ambrosius Theodosius Macrobius (żył na przełomie wieku IV i V), erudyta i gramatyk rzymski; w dialogach Saturualium convivorum libri septem znajdują się komentarze do Wergiliusza. [przypis redakcyjny]

Macte virtute estote, carissimi! Diabolus claudicans sum, vulgo (łac.) — Dzielnie spisaliście się, najdrożsi. Jestem diabeł kulawy, pospolicie [w domyśle: pospolicie mówiąc; red. WL]. [przypis redakcyjny]