Przypisy

Prawie wszystkie małe państwa, zarówno republiki, jak monarchie, kwitną tylko dzięki temu, że są małe… — por. w Umowie społecznej 11, 8: „Tak, jak natura zakreśliła granice dla wzrostu dobrze zbudowanego człowieka i przekraczając te granice, tworzy już tylko olbrzymy lub karły, tak samo istnieją ze względu na najlepszą konstytucję państwa granice obszaru, jaki to państwo mieć może, tak by nie było ani zbyt rozległe na to, aby można nim dobrze rządzić, ani zbyt małe na to, by mogło się samo przez siebie utrzymać. W każdym ciele politycznym istnieje maksimum siły, którego nie powinno się przekraczać i od którego często się oddala, właśnie przez powiększanie się. Im szerzej rozciąga się więź społeczna, tym bardziej się rozluźnia; i na ogół małe państwo jest stosunkowo silniejsze niż państwo wielkie”… [przypis redakcyjny]

prawie — zupełnie. [przypis redakcyjny]

praw li, krzyw li (starop.) — czy to sprawiedliwy, czy to niesprawiedliwy. [przypis redakcyjny]

prawnictwem — użyciem sztuczek prawnych. [przypis redakcyjny]

Prawnik z Akorso — Franciszek z Akorso, nauczyciel prawa we Florencji, sławny jurysta. [przypis redakcyjny]

Prawnuk Piastów… — aluzja do manii wywodzenia przez szlachtę fantazyjnych genealogii, zwłaszcza od władców obcych, głównie starożytnych, i polskich. [przypis redakcyjny]

Prawo ateńskie nakazywało dzieciom żywić ojców swoich popadłych w niedostatek — Pod infamią, nie pod karą więzienia. [przypis redakcyjny]

Prawo, czyli wola powszechna Narodu tylko o całym narodzie stanowi — tak samo Rousseau, Umowa Społeczna II 4; por. Deklaracja Praw Człowieka, art. 6: „prawo winno być jedno dla wszystkich”. [przypis redakcyjny]

Prawodawstwo wszędzie i do wszystkich obywateli należy — ta sama myśl w Uwagach, str. 49; por. Rousseau, Umowa społeczna, II 1, 2 III 12 n; Deklarację Praw Człowieka fr. Zgromadzenia Narodowego, art. 6. [przypis redakcyjny]

Prawo francuskie, które ma jeden sposób więcej, nie tak bardzo lęka się zastraszyć świadków: przeciwnie, rozum wymaga, aby ich zastraszyć; słucha się świadków tylko jednej strony — Wedle dawnego prawa francuskiego, świadków przesłuchiwało się z dwóch stron. Toteż widzimy w Postanowieniach Ludwika Świętego, I, 7, że kara na fałszywych świadków przed sądem była pieniężna. [przypis redakcyjny]

Prawo i łaska ulżą wam zaiste — Prawo surowość swoją łagodzi łaską, gdy łaska boża za przyczyną strzelistej modlitwy wiernych skraca czas pokuty dusz w czyśćcu będących. Jeszcze tu myśl jedną nasuwa uwagę: że Wergiliusz, który w piekle był wszystkowiedzącym, tu, w czyśćcu, często cieniów zapytuje, gdzie iść i kędy? Bo rozum, którego on jest symbolem, może tylko poznać istotę rzeczywistą grzechu, może i powinien nas prowadzić na drogę oczyszczenia; lecz jako przewodnik po tej drodze, sam jest chwiejącym się i niepewnym siebie, a tylko Wiara objawiona najpewniejszą jest przewodniczką naszą do zupełnego zbawienia. Przeto tych, których wiara, dlatego że są w czyśćcu, jest nieomylną, pyta o drogę. [przypis redakcyjny]

prawo Longobardów ustępowało prawu rzymskiemu: przestało być prawem panującego narodu; było nadal prawem najwyższej szlachty, ale miasta potworzyły przeważnie republiki, szlachta zaś upadała lub została wytępiona — Patrzcie, co mówi Machiawel o zniszczeniu dawnej szlachty florenckiej. [przypis redakcyjny]

prawo magdeburskie — miejskie prawo niemieckie, wzorowane na prawie miasta Magdeburgu. [przypis redakcyjny]

Prawo miejscowe, które zabrania świniny, nie może być dobre dla innych krajów, gdzie świnia jest pożywieniem niemal powszechnym i poniekąd niezbędnym — jak w Chinach. [przypis redakcyjny]

Prawo nie przypuszcza w Polsce do równego działu siostry z braćmi — córki otrzymywały w spadku czwartą część (czwarciznę) dóbr ziemskich ojczystych, o ile miały braci; dobra nabyte były dzielone po równo. [przypis redakcyjny]

prawo oblatów — zapisywanie edyktów i ustaw w zbiorze praw. [przypis redakcyjny]

prawo pierwsze poprawione, piąte, dziewiąte i jedenaste, ustalone na pseudosejmie z 1768 r. — Russo ma na myśli dodany do Traktatu między Rzeczpospolitą Polską i Imperium całej Rosji „Akt osobny drugi, zamykający w sobie Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej prawa kardynalne, wieczyście trwałe i odmienione być nigdy niemogące, et materias status, które tylko unanimitate na sejmach wolnych decydowane być powinny”. — Akt ten uchwalony został przez sejm 1767–1768, odbyty pod węzłem konfederacji radomskiej. Prawo pierwsze stanowi, że moc ustawodawcza należy w Polsce do trzech stanów: królewskiego, senatorskiego i rycerskiego; prawo piąte stanowi obieralność królów unanimitate [łac.: jednogłośnie, jednomyślnie; red. WL]; prawo dziewiąte waruje nierozdzielny związek z Koroną Litwy, na podstawie Unii, tudzież innych ziem i prowincji, jedno ciało Rzeczypospolitej składających; prawo jedenaste zastrzega równość i przywileje szlachty. [przypis redakcyjny]

Prawo salickie dopuszczało dowód przez wrzącą wodę — I kilka innych kodeksów barbarzyńców również. [przypis redakcyjny]

prawo salickie nie dopuszczało dowodów negatywnych. Był wszakże jeden wypadek, w którym dopuszczało je — Wówczas gdy antrustion, czyli wasal królewski, u którego się przypuszczało większą szczerość, był oskarżony. [przypis redakcyjny]

prawo — tu: najbliższy sąd miejski. [przypis redakcyjny]

prawo zachowania siły — wł. prawo zachowania energii, głoszące, że energia nie może ulec zniszczeniu, lecz tylko przekształca się w inną formę (np. z cieplnej w świetlną, elektryczną itp.). [przypis redakcyjny]

praw szcześciu — sprawiedliwy wobec losu. [przypis redakcyjny]

prawy (daw.) — prawdziwy; tu: właśnie. [przypis redakcyjny]

prawy (starop.) — prawdziwy. [przypis redakcyjny]

prażen (starop.) — próżen, wolny. [przypis redakcyjny]

prażen (starop.) — wolny, swobodny. [przypis redakcyjny]

prażmo (daw.) — upał, spiekota. [przypis redakcyjny]

Prażmowski, Mikołaj (1617–1673) — w r. 1658 podkanclerzy koronny, potem kanclerz wielki koronny, biskup łuckim, a od r. 1666 arcybiskup gnieźnieński. [przypis redakcyjny]

prażnik — odpust kościelny na Rusi. [przypis redakcyjny]

prażni (starop.) — wolni. [przypis redakcyjny]

pręcej (starop.) — daw. pisownia wyrazu prędzej. [przypis redakcyjny]

prędzej się czasem (…) — rękopis w tym miejscu obcięty. [przypis redakcyjny]

pręga — pręgierz. [przypis redakcyjny]

prętki (starop.) — daw. pisownia wyrazu prędki. [przypis redakcyjny]

prętkopióry bełt (starop.) — strzała; prędka strzała. [przypis redakcyjny]

prebendarz (z łac.) — ksiądz, używający części majątku kościoła katedralnego lub kolegjackiego. [przypis redakcyjny]

prebenda — uposażenie osób duchownych. [przypis redakcyjny]

prebendowaną — przydzieloną. [przypis redakcyjny]

precedencją — pierwszeństwo, pierwsze miejsce. [przypis redakcyjny]

preceptor (starop.) — nauczyciel. [przypis redakcyjny]

precjoza — kosztowności. [przypis redakcyjny]

precyzja — ścisłość. [przypis redakcyjny]

precz, to precz (starop.) — pomińmy to, nie mówmy o tym. [przypis redakcyjny]

precz z sercem, z przesądami — Juliusz Kleiner zwraca uwagę, że zestawienie tu „serca” i „przesądów” wskazuje na sięgnięcie do haseł rewolucji francuskiej, która walczyła z przesądami, jako nieopartymi na rozumie, rozum zaś odrzucał postawę uczuciową, „serce”. [przypis redakcyjny]

predykanta — kaznodzieję. [przypis redakcyjny]

predykant — kaznodzieja protestancki. [przypis redakcyjny]

preeminencja — dostojeństwo. [przypis redakcyjny]

preeminencyja — stopień. [przypis redakcyjny]

prefekt departamentu — naczelny urzędnik departamentu (jednostka administracyjna we Francji). [przypis redakcyjny]

preferans — rodzaj gry w karty na trzy osoby. [przypis redakcyjny]

preferencja — pierwszeństwo. [przypis redakcyjny]

preghiera (wł.) — modlitwa. [przypis redakcyjny]

prejudykat — w dawnym prawodawstwie wyrok sądowy miarodajny dla następujących po nim wyroków w podobnej sprawie. [przypis redakcyjny]

prekursor — poprzednik. [przypis redakcyjny]

prelatury — pierwsze godności w kapitule. [przypis redakcyjny]

prelekcje pani Eleonory — Ziemięckiej. [przypis redakcyjny]

preludium — termin muz., pierwotnie gatunek ustalający tonację przd rozpoczęciem śpiewu. [przypis redakcyjny]

premia Towarzystwa Sztuk Pięknych — Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych (założone w 1858 r.) wydawało corocznie reprodukcje obrazów jako premie dla swych członków. [przypis redakcyjny]

prepedycja — przeszkoda. [przypis redakcyjny]

prerogatywa — najwyższa godność. [przypis redakcyjny]

prerogatywa — przywilej. [przypis redakcyjny]

prerogatywa — uprzywilejowana wysokość. [przypis redakcyjny]

prerogatywy — pierwszeństwa, szczególnych względów. [przypis redakcyjny]

pressa (łac.) — dobywana. [przypis redakcyjny]

presumpcyą durny — szalony wielkim o sobie mniemaniem (zarozumiałością). [przypis redakcyjny]

presumpta (daw.) — zarozumiałość. [przypis redakcyjny]

Preteksta — toga urzędnika ze szlakiem purpurowym. W strój ten przebierano także młodzież rzymską do lat 17-tu. [przypis redakcyjny]

pretendować — podając za przyczynę. [przypis redakcyjny]

pretendować — rościć. [przypis redakcyjny]

pretendować — rościć sobie, domagać się. [przypis redakcyjny]

pretendować — zarzucać. [przypis redakcyjny]

pretendowanej — o którą mu chodziło. [przypis redakcyjny]

pretendowanej — wymaganej. [przypis redakcyjny]

pretensja — roszczenie, żądanie. [przypis redakcyjny]

pretensja — tu: uraza, obraza. [przypis redakcyjny]

prete (wł.) — ksiądz. [przypis redakcyjny]

pretia (łac.) — ceny. [przypis redakcyjny]

pretia rerum (łac.) — ceny towarów. [przypis redakcyjny]

Pretojan — w oryg. Preteianni, tj. kapłan Jan. W średniowieczu było bardzo rozpowszechnione podanie o chrześcijańskim władcy w Afryce, który nosił dziwaczne imię kapłana Jana; Marko Polo umieszcza go w Tartarii. „Preto Gijan, którego oni sami (poddani) zową Belul, my zowiemy Pop Jan (…) ma swe królestwo na południe w Afryce (…) wierzy ten król w Krystusa i ewangelie, wszakże nie po rzymsku” etc. M. Bielski, Kronika. Widocznie po części mętne, a po części fantastyczne wiadomości o Abisynii. [przypis redakcyjny]

Pretor — „urzędnik Rzeczypospolitej Rzymskiej, najpierwszy w dostojeństwie po konsulach, jego obowiązek był sądzić sprawy obywatelów”. (Zbiór potrzebn. wiad.). [przypis redakcyjny]

prewencyjny cenzor — cenzura prewencyjna: zapobiegawcza, przeprowadzona przed oddaniem rękopisu do druku. [przypis redakcyjny]

prezencją — wygląd zewnętrzny, postawę. [przypis redakcyjny]

prezencja (z łac.) — obecność, osobiste stawianie się; tu: oficerów duńskich przed Czarnieckim. [przypis redakcyjny]

prezencja (z łac.) — obecność, pojawienie się. [przypis redakcyjny]

prezenta (daw., z łac.) — okazałość. [przypis redakcyjny]

prezentować (daw.) — wyświadczać. [przypis redakcyjny]

prezerwatywę — zabezpieczenie. [przypis redakcyjny]

prezumpcyja (z łac.) — zarozumiałość, przesadne o sobie mniemanie. [przypis redakcyjny]

prezydencją — przewodnictwem. [przypis redakcyjny]

prezydent — przewodniczący trybunału. [przypis redakcyjny]

Priamidzi — synowie i córki Priama. [przypis redakcyjny]

Priam zakazał swym Trojańczykom płakać — Iliada, VII 421. [przypis redakcyjny]

Priapeia — utwory na cześć Priapa, gr. bożka płodności; ze względu na frywolność treści i słownictwa pojawiały się zazwyczaj anonimowo. [przypis redakcyjny]

priapismum (łac.) — chorobliwy stan ciągłego podniecenia erotycznego u mężczyzny. [przypis redakcyjny]

prie eglių — An. „prie eglėm”. [przypis redakcyjny]

prie kelio — Anykšt. „priekeliui”. [przypis redakcyjny]

prierwospy (daw.) — pierwszy sen. [przypis redakcyjny]

priesterlich (niem.) — kapłańskim. [przypis redakcyjny]

Priestley, Józef (1733–1804) — filozof angielski, wychodząc z zasad Locke'a, doszedł do materializmu w psychologii, lubo umiał go zespolić ze szczerym wyznawstwem dogmatów chrześcijańskich. Główne jego dzieła są: Theory of human mind 1775; Disquisitions relating to matter and spirit 1777; The doctrine of philosophical necessity 1777. [przypis redakcyjny]

prima fronte (łac.) — na samym czele. [przypis redakcyjny]