Przypisy

zelżyła — tu: zwolniła. [przypis redakcyjny]

zemdlić (starop.) — osłabić. [przypis redakcyjny]

zemdlony* — osłabiony. [przypis redakcyjny]

Zemowit — Siemowit, syn Piasta, legendarnego założyciela dynastii. [przypis redakcyjny]

zemścić się ślubuie (…) pośmiewiska (starop.) — ślubuje zemścić się za pośmiewisko (jakie z siebie uczynił, szukając jej). [przypis redakcyjny]

zemściła się na nim sowitymi obelgami — bohaterką tej anegdoty jest pani de Staël; jej krytyczny stosunek do Napoleona znalazł wyraz w Rozważaniach nad rewolucją francuską. [przypis redakcyjny]

Zemsta za… popioły ojców… przeklęstwo nowym pokoleniom — słowa te zawierają cały program „ideologiczny” walki Henryka. Nie chodzi mu o „żyjących” arystokratów, lecz o zemstę za zhańbioną przeszłość. Przyszłość zaś przeklina. [przypis redakcyjny]

zemsta z woli niebios Pana słuszna, jak była słusznie ukarana — Ta wątpliwość poety odnosi się do pieśni poprzedniej, gdzie mówi Justynian o Tytusie karzącym Żydów zburzeniem Jerozolimy za ukrzyżowanie Chrystusa. Myśl dosłowna dwóch tych wierszy jest taka: kiedy zemsta, jaka na Chrystusie była dopełniona, jest sprawiedliwą; jakże zniosła sprawiedliwość, ażeby ta sprawiedliwa zemsta na Żydach ukaraną była? [przypis redakcyjny]

zemstę na zdrajcę — żądaniu temu sąd sejmowy uczynił zadość dopiero 1 września 1790 i to bardzo łagodnie; Poniński został skazany tylko na utratę czci, tytułu książęcego, szlachectwa, urzędów i zaszczytów, nazwiska oraz na wygnanie z kraju; na prośby rodziny darowano mu nawet publiczne wyprowadzenie piechotą za miasto przez straż. [przypis redakcyjny]

zeń (daw.) — tu: z niego, jak on. [przypis redakcyjny]

zenany — apartamenty kobiet w domu bogatych muzułmanów w Indiach. [przypis redakcyjny]

Zendawesta — Avesta, święta księga Wschodu (Parsów) zawierająca objawienie Zaratustry, z komentarzem w języku zendzkim; tu w znaczeniu: hymny. [przypis redakcyjny]

zendra (z niem.) — tarta cegła. [przypis redakcyjny]

Zeno (a. Zenon) — filozof gr., twórca stoicyzmu, ur. w końcu IV w. przed Chr. [przypis redakcyjny]

Zenobia — wojownicza królowa Palmiry, pokonana w r. 273 przez Aureliana. [przypis redakcyjny]

Zenon Brzozowski (1806–1887) — przyjaciel i towarzysz podróży na Wschód Słowackiego. Przypominał on prawdopodobnie filozofa greckiego Zenona [z Elei, ok. 490–ok. 430 p.n.e.], który zaprzeczał możliwości ruchu we wszechświecie. [przypis redakcyjny]

zepsucie dworu Barrasa — Paul de Barras, znany z korupcji członek Dyrektoriatu, był kochankiem Józefiny de Beauharnais. [przypis redakcyjny]

Zerbin — królewicz szkocki, bohater chrześcijański. [przypis redakcyjny]

zerki — przeszpiegi, podpatrywanie. [przypis redakcyjny]

zerwie — tu: przerwie. [przypis redakcyjny]

ześciem — zejściem. [przypis redakcyjny]

Ze środka na wierzch jak jest krągła czasza (…) ze swego środka — Najpierw mówił św. Tomasz z kręgu błogosławionych, jaki Dantego i Beatrycze otaczał, to jest, do punktu środkowego koła, w którym stali. Teraz mówi Beatrycze z punktu środkowego do błogosławionych otaczających ją swoim kołem. Obraz ten uzmysławia poeta przez porównanie w tych pierwszych czterech wierszach zamknięte. [przypis redakcyjny]

ze Świtem — mowa o dziele Cieszkowskiego Ojcze nasz. [przypis redakcyjny]

ze skałek — raczej z panewek, na które w broni „skałkowej” sypano proch, a kurek ze „skałką”, tj. krzesiwem, spadając powodował wybuch, wystrzał. [przypis redakcyjny]

ze snu rozmarznąć — rozbudzić się. [przypis redakcyjny]

ze strychem (daw.) — z naddatkiem, z dosypką. [przypis redakcyjny]

ze swego balkonu — S. Godlewski na podstawie tekstu powieści przypuszczał, że mieszkanie Wokulskiego znajdowało się na Krakowskim Przedmieściu w domu nr 4 na rogu Oboźnej (spalonym w czasie powstania warszawskiego). W r. 1937 wmurowano tu tablicę pamiątkową. Hipotezę tę zakwestionowali: L. Grzeniewski i J. W. Gomulicki, który mieszkanie Wokulskiego umieszcza przy ul. Krakowskie Przedmieście 7 (w tym samym domu, co „nowy sklep”). [przypis redakcyjny]

…ze swoją kastylską dumą rzekła mi… — zdanie to nie zostało dokończone. [przypis redakcyjny]

zeszłe (starop.) — tu: osłabione. [przypis redakcyjny]

zeszły (starop.) — podeszły. [przypis redakcyjny]

zeszły (starop.) — podeszły [wiek]. [przypis redakcyjny]

zeszły (starop.) — podeszły; [w podeszłym wieku; red. WL]. [przypis redakcyjny]

zeszli — tu: spotkali. [przypis redakcyjny]

Zetes i Kalais — synowie Boreasa i Orytii, bracia Kleopatry, żony króla salmideskiego, Fineusza. [przypis redakcyjny]

Zeuksis (V w. p.n.e.) — sławny malarz gr. [przypis redakcyjny]

Zeuksys — sławny malarz grecki, współczesny Parrazjasowi. [przypis redakcyjny]

Zeusa synu — Apollinie. [przypis redakcyjny]

zewłoka (daw.) — zwłoki. [przypis redakcyjny]

zewłoki poimania swego — zwłoki swego niewolnika. [przypis redakcyjny]

zewlec (starop.) — zrzucić, zdjąć. [przypis redakcyjny]

zewnątrz (daw.) — z wnętrza, tj. wewnątrz. [przypis redakcyjny]

zewnętrzny (starop.) — to, co z wnętrza pochodzi; dziś: wewnętrzny. [przypis redakcyjny]

ze wszech namilszej — w domyśle: oblubienicy. [przypis redakcyjny]

zeżmie — ściśnie (od zżąć, żmę). [przypis redakcyjny]

ze zapomnień — dziś popr.: z zapomnień, tj. z zapominalstwa. [przypis redakcyjny]

zezwolenie na druk — Na ostatniej stronie pierwodruku jest nalepiona karteczka, na której wydrukowano: Wolno drukować J. K. Szaniawski. R. S. D. J. W. P. [przypis redakcyjny]

z faworem — z pobłażaniem. [przypis redakcyjny]

zgada — zgaduje, zmyśla. [przypis redakcyjny]

Zgadniesz, że dojdzie do nieśmiertelności! — pomnik konny kolosalny Piotra roboty Falkoneta i posąg Marka Aureliusza stojący teraz w Rzymie w Kapitolium są tu wiernie opisane. [przypis redakcyjny]

zgadzać (daw.) — zmierzać. [przypis redakcyjny]

zgaga — tu ogólnie: cierpienie. [przypis redakcyjny]

z gardłem za węgłem — dla zrzucenia; [tj. żeby zwymiotować; red. WL]. [przypis redakcyjny]

Zgasły wszech kruszców połysk i kamieni (…) przy tej doliny kwiatach i zieleni — Blask drogich kruszców i kamieni symbolicznie oznacza osoby zajmujące wysokie szczeble w społeczeństwie na ziemi, które poeta spotyka przed bramą czyśćcową w oczekiwaniu na jej otwarcie. Dolina ta bogato ubrana kwiatami symbolicznie tę myśl wyraża: że wielmożni ziemscy, książęta i ludzie prywatni, co blaskiem przepychu są otoczeni, o jeden krok do rzeczywistego duchowego celu jeszcze naprzód nie postąpili. Dlatego to zgodnymi głosami śpiewają pieśń: Salve Regina, ażeby co prędzej z tego przepychu kwiatów i kamieni, przypominającego im blask ich ziemski, do mąk oczyszczających ze zmaz grzechowych dojść mogli. [przypis redakcyjny]

zgasnąć (przen.) — umrzeć. [przypis redakcyjny]

zgęba — kęs. [przypis redakcyjny]

zgębę — kęs. [przypis redakcyjny]

Z głębokości wołam do Ciebie, o Panie. [przypis redakcyjny]

zgligi (starop. forma) — zejdzie. [przypis redakcyjny]

zgliszcze — pozostałość po pożarze, pogorzelisko. [przypis redakcyjny]

zgmerać (starop.) — [tu:] wydobywać. [przypis redakcyjny]

zgniła gorączka — w ówczesnej terminologii lekarskiej gorączka, przy której „soki ciała psują się i gniją”. [przypis redakcyjny]

zgodny — tu: od „Zgoda”: League and Covenant. [przypis redakcyjny]

Zgoił (…) ranę zwycięski oręż Karlomana — Karol Wielki zniszczył królestwo Longobardów, przez co wsparł Kościół i ugruntował cesarstwo zachodnie. [przypis redakcyjny]

zgoła mówiąc — mówiąc bez ogródek, mówiąc wprost. [przypis redakcyjny]

zgoła — w rękopisie goła. [przypis redakcyjny]

zgonina — plewa. [przypis redakcyjny]

Zgon pośród gadów Sabella, Nazyda — Lukan w swojej Farsalii wspomina dwóch żołnierzy Katońskich w pochodzie przez piaski libijskie ukąszonych od wężów, Sabella i Nazyda. Pierwszy po ukąszeniu węża na proch się rozsypał, drugi tak obrzękł, że aż pancerz na nim pękł. [przypis redakcyjny]

zgon (starop.) — tu: wyrzucenie; wychodził na ostatnim zgonie: jako ostatni wylosowany. [przypis redakcyjny]

zgrali — zgrali się. [przypis redakcyjny]

zgromadno (daw.) — gromadnie. [przypis redakcyjny]

zgromadny (starop.) — zgromadzony. [przypis redakcyjny]

z gruntu — w rękopisie: z grontu (dla rymu). [przypis redakcyjny]

Zgrzeszyłem tylko… Dawno już na nim umarły — ta strofa przypomina słowa Gustawa z Upiora i z IV cz. Dziadów. [przypis redakcyjny]

zgwałcić (daw.) — zadać gwałt, postąpić wbrew prawu i powinności, zbeszcześcić coś, uczynić krzywdę wbrew prawu. [przypis redakcyjny]

z gwiazd nieśmiertelnych w uwitej koronie — przestawienie zamiast: w koronie uwitej z gwiazd nieśmiertelnych. [przypis redakcyjny]

zhukać — oszołomić, onieśmielić. [przypis redakcyjny]

zhukany — onieśmielony, przerażony; zahukany. [przypis redakcyjny]

zhukany — oszołomiony, wystraszony. [przypis redakcyjny]

zhukany — zestrachany. [przypis redakcyjny]

ziać — tu: oddychać. [przypis redakcyjny]

zięciowskie — Wacława Leszczyńskiego, krajczego koronnego. [przypis redakcyjny]

zieleniak — gatunek wina węgierskiego. [przypis redakcyjny]

ziele — zioło. [przypis redakcyjny]

Zieliński — pisany na przemian tak bądź „Zieleński”. [przypis redakcyjny]

Zielona — majątek Anny Kisielnickiej, uczennicy i przyjaciółki Narcyzy. [przypis redakcyjny]

Zielona — majątek Anny Kisielnickiej, uczennicy Narcyzy. [przypis redakcyjny]

Zielona Puszcza — daw. nazwa puszczy nowogrodzkiej, rozciągającej się między Grodnem a Białowieżą. [przypis redakcyjny]

Zielony Balonik — pierwszy polski kabaret literacki, założony w r. 1905; do jego zespołu dołączył w pewnym momencie Tadeusz Boy-Żeleński. [przypis redakcyjny]

zielsko — na przednówku, w miesiącach wiosennych, gdy zapasy dawne wyczerpały się, pokarmem bywał chleb, pieczony z mąki mieszanej z popiołem, mech, lebioda itd. [przypis redakcyjny]

ziem Dunaju (…) gdzie rzeka (…) żegna Teutony — Węgry na pograniczu od Niemiec. [przypis redakcyjny]

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem. [przypis redakcyjny]

ziemia, gdzie się schodzi / Izaur z morzem (…) Nazwana będzie, swego nie tracąc imienia — tak tłumacz przełożył „nominata sara” i zaopatrzył dodatkiem: „swego nie tracąc imienia”. Wedle Kochanowskiego więc Pesaro (gdyż to o nim tu mowa) ma mieć dwa imiona: jedno własne, a drugie od Gwidona Posthuma, co się zgoła nie zgadza z oryginałem. Ariost mówi tylko, że ta ziemia „będzie wspominana od Inda do Maura” (nominata sara dall' Indo al Mauro). [przypis redakcyjny]

Ziemia ma rodzima leży nad morzem (…) — Cień, który tu mówi, jest to Franczeska, córka Widona z Polenty, panującego w Rawennie. Przez ojca zmuszona była wyjść za mąż za Jana Maletastę, pana Rimini, ułomnego i szpetnego; podczas kiedy brat jego młodszy, Paweł z Rimini, młodzieniec piękny i pociągający, uprzednio jej skłonność pozyskał. Mąż żonę z jej kochankiem zdybał na kryjomych pieszczotach i oboje szpadą przebił. Dante zgodnie z nauką kościoła, że każdy występek niewyznany przed śmiercią w spowiedzi, niezgładzony żalem i pokutą za życia zasługuje na potępienie, nieszczęśliwą Franczeskę uważał za potępioną. Ale tu surowy umysł Dantego ustępuje przed wrażeniem jego czułego serca, jakim podziela los młodej, pięknej a nieszczęśliwej córki swojego dobroczyńcy, a nawet swojej powinowatej. Rzewne współczucie poety tym piękniej tu się odbija, że z nim rzadko spotykamy się w tej pierwszej części poematu. Piękność tej pieśni poetyczna powszechnie jest oceniona, a przez kogóż nieuczuta? [przypis redakcyjny]

ziemianka (daw.) — szlachcianka. [przypis redakcyjny]

ziemia rznięta a suszona — torf. [przypis redakcyjny]

ziemię, co ją wspiera / Menzo, a jezior kilka głębokich zawiera — Mantuę. [przypis redakcyjny]

ziemie — dawn., dop. l. p. rzecz. r. ż. z osn. spółgł. podniebienną. [przypis redakcyjny]

ziemie muriatyczne (por. murias: sól kwasu) — dawniejszej terminologii chemicznej nazywają się obecnie „chlorkami metali ziem alkalicznych”. Prawdopodobnie Kant miał tu na myśli (jak przypuszcza jeden z chemików naszych) tylko chlorek wapnia i chlorek magnezu, gdyż one jedynie z pomiędzy znanych współcześnie odznaczają się zdolnością absorbowania wody czy wilgoci. [przypis redakcyjny]

ziemieński (forma starop.) — ziemiański, szlachecki; cząstka ziemieńska: dziedziczna część posiadłości szlacheckiej, ziemskiej. [przypis redakcyjny]

ziemie (starop. B. lp rodz.ż.) — ziemi. [przypis redakcyjny]