Przypisy

Ulica szeroka, wysadzona drzewami — bulwar Kapucyński. [przypis redakcyjny]

ulica Żelazna — w zachodniej części Warszawy (w czasie wojny poważnie zniszczona). [przypis redakcyjny]

ulice zmieniły się nagle w pełną niebezpieczeństw i przygód dżunglę, a w dżungli polowały na siebie dwa plemiona czerwonoskórych: Polacy i Żydzi — mowa tu o rozruchach antyżydowskich, które wybuchły we Lwowie w listopadzie 1933 roku. [przypis redakcyjny]

Uli (…) nobiles (łac.) — Prawdziwym szlachcicem jest, kogo nie tylko samo urodzenie, lecz i cnota uszlachetnia. [przypis redakcyjny]

Ulisses na Frygi — Ulisses nadaje się na głupich Frygów (ale nie na nas!). [przypis redakcyjny]

Ulisses — Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu. [przypis redakcyjny]

Ulizbona — Lizbona. [przypis redakcyjny]

ullatenus (łac.) — w żaden sposób. [przypis redakcyjny]

ultimarie (łac.) — po raz ostatni. [przypis redakcyjny]

ultimis diebus Octobris excepto legali impedimento (łac.) — w ostatnich dniach października, wyjąwszy prawną jaką przeszkodę. [przypis redakcyjny]

ultimum in linea domus regiae, domus Iagellonicae (łac.) — ostatniego z rodu w domu królewskim krwi jagiellońskiej. [przypis redakcyjny]

ultimus domus Iagiellonicae pullus (łac.) — ostatnie domu Jagiellońskiego pisklę. [przypis redakcyjny]

ultro (łac.) — dobrowolnie. [przypis redakcyjny]

ultro (łac.) — sam, z dobrej woli. [przypis redakcyjny]

umarł 27 grudnia roku 1838 — Lista alfabetyczna oficerów. Z Archiwum Sztabu Głównego Nr 5, s. 27, w Bibliotece Polskiej w Paryżu. [przypis redakcyjny]

Umarłe ciało nazad wnieśli do komnaty — Widocznie poprzednio („ogromne drzwi budynku wywalając z trzaskiem”) Wacław wyniósł zwłoki Marii przed dom. [przypis redakcyjny]

umarłe krzesili (starop.) — wskrzeszali [zmarłych]. [przypis redakcyjny]

umarł hetman polny Sieniawski — w Lubowli na Spiszu. [przypis redakcyjny]

umarł we mnie dawny człowiek, a narodził się nowy — słowa te przypominają napis z Prologu III części Dziadów: Gustavus obit… Natus est Condratus. [przypis redakcyjny]

umarł we Wrocławiu (…) — 31 stycznia 1667. [przypis redakcyjny]

umartwić — tu: uczynić coś martwym, unieruchomić, wlepić, ustalić. [przypis redakcyjny]

umarzły [śnieg] (starop.) — zmarzły. [przypis redakcyjny]

umbraculum (łac.) — rodzaj ekranu, którym przesłania się monstrancję z Najświętszym Sakramentem w czasie kazania. [przypis redakcyjny]

umbrelką — zasłona na lampę. [przypis redakcyjny]

Umbry — Umbrowie, mieszkańcy starożytnej Umbrii w środkowej Italii nad Morzem Adriatyckim, na zachód od Etrurii (Toskanii). [przypis redakcyjny]

umiarkowanie [temperantia], trzeźwość [sobrietas], czystość [castitas] — Zob. Przyp. do Tw. 56. [przypis redakcyjny]

umieć alfę z betą — być uczonym; znać język grecki. [przypis redakcyjny]

Umieją… kornet czynić kapeluszem — modą ówczesną kobiety nosiły kornety, rodzaj wysokich czepców, kapelusze natomiast spotykało się tylko u mężczyzn. [przypis redakcyjny]

umieli sprawiać zimno (…) płyn w naczyniu i latem zamrażali — zwracano uwagę, że o podobnych sekretach u Łotwy i Litwinów opowiadają w XVII wieku Fabricius i Praetorius; lecz podobieństwo to całkiem przypadkowe: „płanetnicy” w najgorętszą porę sprowadzają grady i lody wedle ogólnoeuropejskiego przesądu; że zaś w oczach Praetoriusa jakiś Ragniczanin ziółkiem nieznanym kipiątek zamroził, i to zwykła sztuczka czarnoksiężników, wrzuceniem (zimnych) kamieni do zimnej wody war wywołujących i, odwrotnie, wrzątek mrożących; wreszcie długie leżenie zwłok, przed uroczystym pogrzebem, zachowywane nieraz na Litwie i rusi, nie do sztucznego oziębiania ciał się odnosi. [przypis redakcyjny]

umiem żyć, poprzestając na małym — entuzjazm dla życia sielskiego był charakterystyczny dla epoki, w której ogromną rolę odgrywała twórczość Jana Jakuba Rousseau — autora utworu pod tytułem Emil, czyli o wychowaniu, w którym głosił hasła powrotu do natury. [przypis redakcyjny]

umierając (starop. forma imiesłowu) — umierające. [przypis redakcyjny]

umiera jeden z młodszych braci Eremian czy też Hieremiasz (…) 13 października 1604 w Lublinie — [por.] Przyborowski, Wiadomość (…), s. 56. [przypis redakcyjny]

umieszczeniem najprzód czegoś po nim następującego — w oryginale: Histeron proteron. [przypis redakcyjny]

umny — uczony, wykształcony. [przypis redakcyjny]

umoderowani — umiarkowani, spokojni. [przypis redakcyjny]

Umrzyk (…) odbyć to chowanie — fragment bajki La Fontaine'a Proboszcz i nieboszczyk, przekład St. Komara. [przypis redakcyjny]

umyka pierza — przez umknięcie ocala pierze, umyka z pierzem, tj. ratuje się. [przypis redakcyjny]

umysł ludzki jest częścią nieskończonego rozumu bóstwa — Por. List 32 (dawniej 15) § 7–9. [przypis redakcyjny]

umysł — tu: właściwość duchowa, charakter. [przypis redakcyjny]

um (z ros.) — rozum, rozsądek. [przypis redakcyjny]

U najwyższej wisiała wieże na kopiji/ Tak rzymski Emiliusz, choć z okrutnym żalem — w rękopisie Chodkiewiczowskim brzmią: U najwyższej widziana wisieć na kopiji/ Wieży: tak Emiliusz rzymski, z wielkim żalem… [przypis redakcyjny]

un amore appassionato (wł.) — namiętna miłość. [przypis redakcyjny]

unanimi voce (łac.) — jednomyślnie. [przypis redakcyjny]

unanimi voto (łac.) — jednomyślnie. [przypis redakcyjny]

Una omnes fecere pedem (łac.) — wszyscy razem napięli żagiel. (Wergiliusz, Eneida, ks. V, w. 830). [przypis redakcyjny]

(…) u nas okna zawsze były zamknięte — Należy tu wspomnieć, że w Hiszpanii w owym czasie nie znano jeszcze szyb. [przypis redakcyjny]

un assasin (franc.) — morderca. [przypis redakcyjny]

un conte de Fée (fr.) — baśń o wróżce. [przypis redakcyjny]

une femme superbe (fr.) — pyszna kobieta. [przypis redakcyjny]

une fille sans naissance… (fr.) — dziewczyna bez urodzenia i ogłady, takie kompletne nic. [przypis redakcyjny]

„Une page d'amour” (fr.) — Kartka miłości, powieść Zoli, wówczas nowość wydawnicza. W dalszym ciągu Prus wspomina o bohaterce powieści Helenie Grandjean, w której kocha się pan Rambaud. [przypis redakcyjny]

unglückliche Fratze mit vielen Konsonanten (niem.) — zwrot niedający się dosłownie przetłumaczyć, określający w dosadnym, humorystycznym skrócie wrażenie, jakie wywierały na obcokrajowcach melancholiczna fizjonomia Krzywosąda (die Fratze: grymas) oraz twarde brzmienie jego rodowitego języka (mit vielen Konsonanten: z wieloma spółgłoskami). [przypis redakcyjny]

unguentum (łac.) — maść. [przypis redakcyjny]

unia podlaska — mowa o oporze ludności grecko-katolickiego (unickiego) wyznania na Podlasiu przeciw prawosławiu, narzucanemu jej przemocą przez rząd carski od roku 1875. Prześladowania unitów trwały aż do ukazu tolerancyjnego w roku 1905. [przypis redakcyjny]

u nich — poeta pisze tak zamiast po prostu: tam (w tych krajach), myśląc widocznie o mieszkających tam ludziach. [przypis redakcyjny]

u nich — tj. u związkowych. [przypis redakcyjny]

u nich zasiadali — wyd. lwow. ma: w nich. [przypis redakcyjny]

u niego [Iuniusa], nie u Longina czytał Winkelmann — De Pictura Vet., lib. I, cap. 4, p. 38. [przypis redakcyjny]

universitates (łac.) — wszechnice, uniwersytety. [przypis redakcyjny]

universum (łac.) — wszechświat. [przypis redakcyjny]

Univira — niewiasta, która jednego tylko miała męża. [przypis redakcyjny]

uniwersał — ogłaszany publicznie list królewski; tu: chodzi o odezwy wydane w Tucholi, nakazujące gromadzić się koło Łukowa na Podlasiu. [przypis redakcyjny]

uniwersał — podane do wiadomości powszechnej (łac. universalis) zarządzenie najwyższej władzy wykonawczej; tu: zwołanie sejmiku wyborczego po raz drugi; pierwszy, jak bardzo wiele innych w r. 1773, nie doszedł; wzdragano się obsyłać Sejm, który miał zatwierdzić rozbiór. [przypis redakcyjny]

Un poco di fuoco, s'il vous plaît, monsieur! (wł.,fr.) — Proszę pana o ogień, jeśli łaska! [przypis redakcyjny]

unteroficerów — podoficerów. [przypis redakcyjny]

unus homo nobis cunctando restituit rem (łac.) — jeden człowiek zwlekaniem ojczyznę nam zbawił; słowa Enniusza o Fabiuszu Kunktatorze u Cycerona w De senectute, IV; na boku dopisano: Czarniecki. [przypis redakcyjny]

uomo positivo (wł.) — przyzwoity człowiek. [przypis redakcyjny]

upadkowi* — zwątpieniu, rozpaczy. [przypis redakcyjny]

u pala — chodzi o pal, do którego przywiązuje się galary i statki w przystani. Pasek miał własny pomost i spichlerz na zboże w Nowym Mieście Korczynie nad Wisłą. [przypis redakcyjny]

u Partenopy — w Neapolu. [przypis redakcyjny]

upatrując — podpatrując. [przypis redakcyjny]

upatrywać (daw.) — szukać i umieć dojrzeć, oceniać. [przypis redakcyjny]

upatrywać (tu forma 3 os. lp: upatruje) — wyglądać, oczekiwać zobaczenia, wypatrywać. [przypis redakcyjny]

upełny (starop.) — zupełny. [przypis redakcyjny]

Upiór — to zjawa Jakuba Szeli; ukazuje się ona Dziadowi, który niedawno uparcie wracał do myśli o „krwawych zapustach”, drażniąc ojca panny młodej, co wydał córki za „panów” z miasta. Jakub Szela (1737–1866), chłop ze Smarzowej niedaleko Tarnowa, stanął 20 lutego 1846 r. w Tarnowskicm Jasielskiem na czele żywiołowego „poruszenia chłopskiego” przeciw szlachcie, sprowokowanego przez administrację austriacką w Galicji dla rozbicia przygotowań do powstania narodowego. Później władze austriackie stłumiły chłopski sprzeciw wobec powrotu do pańszczyzny, a sam Szela musiał przenieść się z Galicji (w 1848 r.) na Bukowinę, gdzie otrzymał 30-morgową posiadłość od rządu cesarskiego, ale pozostawał pod nadzorem policyjnym. [przypis redakcyjny]

Upiór — Upiorem jest tu nazwany duch powracający. Według wierzeń ludowych tak powracały na ziemię zwłaszcza dusze samobójców. [przypis redakcyjny]

Upita (lit. Upytė) — w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży. [przypis redakcyjny]

upleciony — schwytany, opleciony. [przypis redakcyjny]

uploteczki (starop.) — wstążki do włosów, które się wplata we włosy. [przypis redakcyjny]

upokoić — uspokoić. [przypis redakcyjny]

upominek — wspomnienie, upamiętnienie. [przypis redakcyjny]

upoważniać — uprawniać. [przypis redakcyjny]

uprząść (daw.) — ułożyć, zmyślić. [przypis redakcyjny]

uprzątnąwszy głowę — wyprowadziwszy się z głowy. [przypis redakcyjny]

Uprzedzić (…) wszytki rodziców swych sługi (starop.) — uprzedzić w wykonywaniu posług służbę swych rodziców. [przypis redakcyjny]

uprzejmie — szczerze. [przypis redakcyjny]

uprzejmie — tu: otwarcie, szczerze. [przypis redakcyjny]

uprzejmość [humanitas] (…) ambicja [ambitio] — Zob. Przyp. do Tw. 29. [przypis redakcyjny]

uprzejmy — szczery. [przypis redakcyjny]

Upsalma — właśc. Uppsala, miasto w Szwecji. [przypis redakcyjny]

upsnąć się (daw.) — potknąć się, zjechać na dół. [przypis redakcyjny]

upuścić (starop.) — [tu:] zagrodzić. [przypis redakcyjny]

urągi — dziś: urągania; urąganie: uwłaczanie, wymyślanie, ubliżanie. [przypis redakcyjny]

ura caduca auctoritate publica (łac.) — przywileje na dobra, których własność do nas wróciła, powagą sejmową. [przypis redakcyjny]

Uranges — miasto Orange w płd.-zach. Francji, w departamencie Vaucluse. [przypis redakcyjny]

Urania dawno jego śmierć z gwiazd przewidziała — Statius, Thebaid., VIII, 551: „Ipsa diu positis lethum praedixerat astris/ Urania (…)”. [przypis redakcyjny]

Uraniburgum — obserwatorium zbudowane przez Tycho Brahe na szwedz. wyspie Huen. [przypis redakcyjny]

Uranos (mit. gr.) — Uranos (Niebo) i Gaja (Ziemia) stanowili pierwszą parę bogów. [przypis redakcyjny]

uraz (daw.) — [dziś r.ż.] uraza. [przypis redakcyjny]

uraz (daw. forma) — [dziś r.ż.] uraza. [przypis redakcyjny]