Przypisy

szturmować — szturm nastąpił 11 listopada. [przypis redakcyjny]

sztyftować — przygotowywać. [przypis redakcyjny]

sztyk (ros.) — bagnet. [przypis redakcyjny]

sztymbort — prawa strona okrętu; [także: sztybor, sztymbor, sztymborg a. sztumbork; red. WL]. [przypis redakcyjny]

sztywle (z niem.) — buty. [przypis redakcyjny]

szubieńca (daw. forma) — szubienica. [przypis redakcyjny]

szufelka — łopatka wklęsła. [przypis redakcyjny]

szumi — szumem głosi ich chwałę. [przypis redakcyjny]

szumny — wystawny, efektowny, bogaty. [przypis redakcyjny]

szurgota — popychadła, wycierucha. [przypis redakcyjny]

szuruj (gw.) — idź, wynoś się. [przypis redakcyjny]

szust (daw.) — szelest. [przypis redakcyjny]

szuwaksem — czernidłem na buty. [przypis redakcyjny]

szwadronami — w rękopisie: szwadranami. [przypis redakcyjny]

szwagier (…) dla Władysława — Kwietniewskiego. [przypis redakcyjny]

szwagier — Jan, książę Exeter, brat Ryszarda II, mąż Elżbiety, siostry Bolingbroke'a. [przypis redakcyjny]

szwajcar — odźwierny, portier. [przypis redakcyjny]

szwajca — szydło; złota szwajca — przekupstwo. [przypis redakcyjny]

szwarc — czernidło. [przypis redakcyjny]

szwarcgelber (z niem.) — „czarno-żółty”, Austriak (od dawnych barw państwowych Austrii). [przypis redakcyjny]

szwatrać — szwargotać, mówić niezrozumiale w obcym a nieprzyjemnie brzmiącym języku. [przypis redakcyjny]

Szwecja od gwałtu despotów Moskiewskich inaczej uwolnić się nie mogąc, postanowiła nad sobą własnego despotę — zamach stanu Gustawa III r. 1772, który Szwecję wyzwolił spod przemocy rosyjskiej. [przypis redakcyjny]

szyb (daw.) — lot, spadek. [przypis redakcyjny]

Szybkiej konia w wyskoku przychylił się woli — tj. pozwolił się ponieść rwącemu się koniowi. [przypis redakcyjny]

Szybko na górę pobiegła Maryja — W niższych kręgach tej góry objawiają się obrazy cnót przeciwnych występkom, jakie w nich się czyszczą, przez obrazy, płaskorzeźby, sny i głosy. W tym kręgu są ci, którzy za życia ziemskiego przez lenistwo duchowe na przykłady tych cnót nie dawali żadnego baczenia: dlatego tu swoim przyśpieszonym biegiem oznaczają duchową żarliwość do prędszego oczyszczenia skaz grzechowych, z jakimi po śmierci tu przyszli. Maryja według Ewangelii św. Łukasza po zwiastowaniu wstała i śpiesznie poszła w góry. [przypis redakcyjny]

szybkość lub leniwość kazały sądzić, jaka ich szczęśliwość — Według większej lub mniejszej szybkości obrotu świateł poeta wnioskuje o większej lub mniejszej szczęśliwości duchów błogosławionych. [przypis redakcyjny]

szyb — orzeł klejony z papieru. [przypis redakcyjny]

szyc — gatunek psa, wspominany także u innych autorów XVII w. „Tak szyc szalony, kiedy się więc wścieka”. (ks. Walenty Odymalski, Oblężenie Jasnej Góry Częstochowskiej, VII, 25). [przypis redakcyjny]

szyfonier (fr.) — zbieracz gałganów. [przypis redakcyjny]

Szyję zrób (…) Batyla — obraz Batylosa [w:] Anakreont, Pieśni, Lwów, „Księgarnia Polska” 1900, nr 55, s. 78. [przypis redakcyjny]

Szyk przestawny pod wpływem składni łacińskiej: w której nie psowała (nie psuła się). [przypis redakcyjny]

szyldwach (daw.) — żołnierz stojący na warcie. [przypis redakcyjny]

szyldwach — wartownik. [przypis redakcyjny]

szyldwachy — straże, warty. [przypis redakcyjny]

szylkretowe — szyldkretowe, ze skorupy żółwia. [przypis redakcyjny]

Szymanowski Wacław (1821–1886) — literat i dziennikarz, redaktor zachowawczego „Kuriera Warszawskiego”, przeciwnik pozytywizmu. [przypis redakcyjny]

szynel — płaszcz wojskowego kroju. [przypis redakcyjny]

szynkiel — koniec osi koła, szyjka. [przypis redakcyjny]

szynkiem — dostarczając „na rękę” (tak, jak się płaci). [przypis redakcyjny]

szynkować (starop.) — wydać. [przypis redakcyjny]

szynkuje im — dostarcza [im, zaopatruje ich]. [przypis redakcyjny]

szyper (z niem.) — dozorca statku, tratwy. [przypis redakcyjny]

szyposz (daw.) — trębacz. [przypis redakcyjny]

szyrmem (starop.) — stylem, układem, od szermowania, składania się pałaszem. [przypis redakcyjny]

szyrmować (starop.) — po rycersku bronią robić. [przypis redakcyjny]

szyrmować (starop.) — wojować. [przypis redakcyjny]

szyszak — ochronne okrycie głowy. [przypis redakcyjny]

szywebucher — uczeń wyższej szkoły religijnej. [przypis redakcyjny]

tą razą — Żmichowska nie tylko stale używa błędnej formy „tą razą” (formy, którą zresztą spotykamy u Mickiewicza, u Słowackiego, u Fredry), ale nawet broni jej w jednym z listów: „Zdaje mi się przecież, że tą razą (podkreślam, bo się długo za takie wyrażenie w Warszawie ujmowałam)(…)” (Do Elli, 18 sierpnia 1871). [przypis redakcyjny]

tą razą — zam. tym razem, prowincjonalizm pospolity do dziś dnia, napotykany zresztą i u pisarzy na ogół poprawnych, np. u Koźmiana w Pamiętnikach. [przypis redakcyjny]

tążyć (daw.) — tęsknić, dążyć. [przypis redakcyjny]

tążyć (daw.) — tęsknić. [przypis redakcyjny]

tabaccaro (wł.) — handlarz tytoniem. [przypis redakcyjny]

tabela prestacyjna — tablica zawierająca zestawienie opłat, podatków, robocizny i danin obciążających włościan. [przypis redakcyjny]

taberna — kram, sklep, garkuchnia. [przypis redakcyjny]

Tabernik (…) Pietrapiana — Góry, pierwsza w Sklawonii, druga w Toskanii [przypis redakcyjny]

tabes — uwiąd rdzenia pacierzowego; choroba ta wywołuje trudności w poruszaniu się. [przypis redakcyjny]

tablatura — nuty; stawiać pięty z tablatury: być wyniosłym. [przypis redakcyjny]

tablinum — pracownia i gabinet pana domu. [przypis redakcyjny]

taborety — stołki bez oparcia. [przypis redakcyjny]

tabor — obóz. [przypis redakcyjny]

Ta broń, która bestyej garła pozbawiła — tj. miecz, który też trzeba rozumieć przez wyraz ogólniejszy broń (strofa 35, w. 1). [przypis redakcyjny]

Tabula rasa! (łac.) — nie zapisana tablica, czysta karta. [przypis redakcyjny]

tacite (łac.) — milcząco. [przypis redakcyjny]

ta, co Europę z Azyą spuściła — Helena, dla której Grecy (Europa) walczyli z Trojanami (z Azją). [przypis redakcyjny]

Ta, co wszechwidzi swoimi oczyma — Beatrycze. [przypis redakcyjny]

ta, co z Rzymu króle czystością wygnała — Lukrecja, żona Tarkwiniusza Kollatyna, nie mogąc przeżyć hańby zgwałcenia, zabiła się sama i stała się przez to przyczyną wypędzenia rodziny królewskiej z Rzymu. [przypis redakcyjny]

tactorum (z łac.) — dotkniętych. [przypis redakcyjny]

Ta (…) część utworu (…) [r]ozwijana w szeregu uzupełnień już po śmierci Lucjana Rydla tworzonych — Bliższe szczegóły o wspomnianych uzupełnieniach znaleźć można w książce Stefana Nowińskiego, Wojna z czasem (s.181–186): Jasełka L. Rydla w teatrze krakowskim). [przypis redakcyjny]

Tadmor — nazwa staroż. osady w oazie na Pustyni Syryjskiej powstałej ok. 2 tys. lat p.n.e.; w Biblii (2Krn 8:4) jest wzmianka o tym, że król Salomon „odbudował Tadmor na pustkowiu”. W języku aramejskim Tadmor oznaczało palmę i gr. nazwa powstałego w tym miejscu miasta Palmyra (a. Pamira) jest przekładem nazwy pierwotnej. Miasto znajdowało się blisko szlaków handlowych, było zamożne i rozbudowywało się, a za czasów cesarstwa rzym., uznając zwierzchność Rzymu, zachowało autonomię. Krótki okres sławy i świetności przeżywała Palmyra w drugiej poł. III w., kiedy stała się stolicą królestwa rządzonego przez Odenata, a następnie jego żonę Zenobię, którzy prowadzili politykę coraz bradziej zdecydowanie dążącą do całkowitego uniezależnienia się od Rzymu. W 273 r. nastąpiła interwencja zbrojna legiów rzymskich pod wodzą Aureliana, armia Zenobii została pokonana, miasto zdobyte, a następnie w odwecie za nieugięcie buntowniczą postawę wobec najeźdźców całkowicie splądrowane i zniszczone. Palmyra nigdy już nie odzyskała świetności; za czasów Dioklecjana była obozem wojskowym, a dzieła unicestwienia dopełnili Arabowie w 744 r. oraz trzęsienie ziemi. W XVIII w. rozpoczęto prace archeologiczne na terenie oazy palmyreńskiej. [przypis redakcyjny]

Tadmor — we wschodnich językach nazwa Palmyry, starożytnego miasta, zbudowanego wśród oazy na pustyni Syryjskiej, kilkakrotnie burzonego i odbudowywanego; dziś są to trudno dostępne ruiny. [przypis redakcyjny]

Ta druga — Dydona, znajoma z Eneidy Wergiliusza. [przypis redakcyjny]

taediosum (łac.) — przykro. [przypis redakcyjny]

taedium vitae — znużenie życiem, wstręt do życia. [przypis redakcyjny]

Ta familia, która najliczniejszy rej szlachty wodziła — mowa o roli politycznej Potockich za Sasów. [przypis redakcyjny]

tafta — kitajka. [przypis redakcyjny]

Tagliamento — Mieszkańcy margrabstwa Trewiskiego. [przypis redakcyjny]

Ta góra od świata początku (…) od wszelkich zaburzeń natury — Za bramą czyśćcową opisaną w pieśni IX poczyna się wieczny porządek; przed nią zaś jeszcze ziemski porządek panuje. Tylko namiętność i grzech, buntując się przeciw prawom porządku, sprowadzają przygodne wypadki w świecie moralnym. Tam, gdzie ich nie ma, panuje niezmienne prawo, jak poza obłokami sklepi się niebo wiecznie błękitne. [przypis redakcyjny]

tajemna rada — tajne zamysły. [przypis redakcyjny]

tajemna siła — To jest tęsknota do rzeczywistego duchowego życia, jakiego żarłocy zatopieni przez ciąg swojego życia w fałszywym użyciu nigdy doświadczać nie mogą. [przypis redakcyjny]

Tajemnice Samotrackie — por. Rubensohn, Die Mysterienheligthümer in Eleusis und Samothrake, Berlin 1892. [przypis redakcyjny]

tajemniczy ptak — bajeczny ptak Feniks, symbol nieśmiertelności. [przypis redakcyjny]

tajmień — duża ryba z gatunku łososi. [przypis redakcyjny]

tajna — tajona, ukrywana. [przypis redakcyjny]

tajne — zatajone przed społeczeństwem. [przypis redakcyjny]

Taką nowiną chciałem się zasmucić — Dante należący do stronnictwa gwelfów białych, spotkał w tym kręgu Fuccia, który był gwelfem czarnym; ten zagniewany, że poeta widział go w takiej piekielnej męce, z rozkoszą przepowiada jemu upadek ostateczny gwelfów białych. Rys dość charakterystyczny zajadłości stronnictw politycznych. [przypis redakcyjny]

Taka obrona — chodzi o wojska stałe zawodowe, utrzymywane kosztem ogółu, i powiększane nie w miarę jego zdolności i sił, ale ambicji zaborczych domu panującego lub potrzeby utrzymania równowagi z sąsiadami. [przypis redakcyjny]

Tak bym się chciała cieszyć na wspomnienie św. Jana — mowa o projekcie przeniesienia się do Warszawy. [przypis redakcyjny]

tak cię Erazm mienił… — w rozmowie Convivium religiosum pisze Erazm z Rotterdamu: „ledwo się wstrzymać mogę, iżbym nie rzekł: Święty Sokratesie, módl się za nami”. [przypis redakcyjny]

Tak czynią nowe bogi w ten dzisiejszy czas! — Zeus zaczął nowe panowanie bogów, oparte na rozumie. Przed nim panowali tytani, zrodzone z Matki-Ziemi żywiołowe potęgi, kierujące się prawami natury. Do nich należą prastare bóstwa, Erynie. [przypis redakcyjny]

takem się zawiodł na nadziei, jako owa baba (…) — jest to, jak słusznie zauważył prof. Bruückner (Kwart. Hist. XII, 1898, 866), owa baba, co to w obawie przed nowym, gorszym panem, modliła się o zdrowie dla starego tyrana (Valer. Max. V. Ext. 2). Pobałamucił jednak Pasek, wkładając prośbę Fedrowych żab w usta baby. [przypis redakcyjny]

Tak grono dziewic w tańcu się unosi (…) na dźwięk nowej nuty — To porównanie zapewne odnosi się do znanego za czasów poety tańca, w którym tancerze nie przerywając kręgów tanecznych, czasami według nuty muzyki, rytm czyli takt tańca zmieniali. [przypis redakcyjny]

Tak Gustaw Horn w Nordlindze dzisia tryumfował (…) — pierwsza porażka Szwedów, r. 1644, pod Nordlingen bawarskim. [przypis redakcyjny]

Takie bowiem istnienie pojmuje się jako prawdę wieczną, czyli jako treść rzeczy (…) — Por. List 12 (dawniej 29). [przypis redakcyjny]

Takie być mogło w niebie przemienienie, gdy się spełniało krzyżowe cierpienie — Przy śmierci Chrystusa, który niewinnie cierpiał za przestępstwa ludzi, jak religia czasem niewinnie cierpi za wykroczenia swoich kapłanów. [przypis redakcyjny]

Takie było, jak się zdaje, pierwotne znaczenie wyrazów: „doskonały” i „niedoskonały” — Dosłownie: „Takie było, jak się zdaje, pierwotne znaczenie tych wyrazów”. Nie można tak zostawić, gdyż wchodzi w grę nowe znaczenie. Wyraz „perfectus” jest dwuznaczny (dokończony, doskonały) i dlatego autor może mówić o „pierwotnym” znaczeniu. Odpowiednikiem również dwuznacznym jest „skończony”, jednakże nie możemy się nim posługiwać ze względu na odchylenie się znaczenia pochodnych, jak np. nieskończony zam. niedoskonały. Osiągnęlibyśmy największe przybliżenie do owej dwuznaczności, gdybyśmy dla pierwszego znaczenia mogli używać wyrazu „doskonany” od staropolskiego „doskonać” = dokonać. Za to mamy w wyrazach „dokończony” i „doskonały” prócz podobieństwa wspólny pierwiastek „kon”, który jest też w wyrazach „wykonać” i „koniec”, gdy u autora jest „peragere” i „finis”, a zatem w polskich wyrazach tkwi myśl o końcu, o który autorowi chodzi, gdy w łacińskich odpowiednikach tkwi myśl o czynności („fac”) bez znaczenia tutaj. [przypis redakcyjny]

Takie jest moje zdanie i oto do czego doszedłem — Nieco zmienione słowa Terencjusza, Adelph. 68. [przypis redakcyjny]

takielunek — omasztowanie i olinowanie statku. [przypis redakcyjny]

Takie poznania nazywają poznaniami a priori — według Arystotelesa i scholastyków, poznaniem a priori (πρότερον) jest poznanie z przyczyny (cognitio ex causa lub per causa); a posteriori (ὕστερον) poznanie ze skutków (cognitio ex effectu); przy czym Arystoteles rozróżniał jeszcze, bacząc na czasowy stosunek przyczyny do skutku: πρότερον (ὕστερον) πρὸς ἡμᾶς (dla nas) i πρότερον (ὕστερον) τη ψύσει (z natury). W ciągu wieku XVIII takie pojęcie zatarło się, a natomiast zaczęto apriorycznymi nazywać poznania osiągnięte za pomocą wnioskowania; aposteriorycznymi zaś poznania za pomocą spostrzeżeń zmysłowych. U Wolffa jest już takie określenie: eruere veritatem a priori=elicere nondum cognita ex aliis cognitis ratiocinando; eruere veritatem a posteriori=solo sensu. Za takim określeniem poszedł Baumgarten […], a za nim Kant, który ze swej strony wprowadził odróżnienie aprioryczności bezwzględnej (czystej) i względnej, odróżnienie całkiem obce pierwotnemu znaczeniu wyrażenia. A trzeba odróżnienie to mieć na pamięci, ażeby nie oskarżać Kanta o sprzeczność z samym sobą, gdyż przy końcu pierwszego rozdziału Wstępu […] zdanie o przyczynowości nazywa nieczystym a priori, a w dziale drugim […] podaje go za przykład aprioryczności sądu; tam bowiem położył nacisk na pojęcie zmiany; tu na pojęcie powszechności i konieczności. [przypis redakcyjny]

Takie są w moim pięknym Świętym Janie — W kościele Świętego Jana Chrzciciela we Florencji były kiedyś cztery lochy w kształcie krynicy, na dnie których utrzymywano święconą wodę do chrzczenia nowo narodzonych. Kapłan sam w ten loch wstępował i zanurzał w nim dziecko. Gdy razu jednego przypadkiem w loch chrzcielnicy upadło dziecko, Dante, wtedy prior miasta, rozbił siekierą marmurową pokrywę jednego lochu, ażeby doń wskoczyć: jakoż wskoczył i uratował już tonące niemowlę. Tym czynem od obecnych kapłanów ściągnął na siebie zarzut świętokradztwa, z którego tu się usprawiedliwia. [przypis redakcyjny]