Przypisy

do justyfikacji nie deneguje — do uniewinnienia się nie odmawia. [przypis redakcyjny]

do kancelarii — do urzędu siczowego. [przypis redakcyjny]

do każdego obaczenia tak przykłonny (starop.) — do pojęcia tak sposobny. [przypis redakcyjny]

dokazować (starop. forma) — męstwa nad swoją krwią. [przypis redakcyjny]

do kluby (daw.) — do równowagi. [przypis redakcyjny]

do kochanka, męża i brata (…) wykrzyknęła — Kochankiem, mężem i bratem zarazem był [dla Helois] wspomniany już powyżej Sezak. Rozwinięta jest tu teoria wiekuistego powrotu, której głosicielem znacznie później stał się Nietzsche. [przypis redakcyjny]

do Kolna — do Kolonii: humanistyczna drwina z średniowiecznej wiary w relikwie: w Kolonii pokazywano kości jedenastu tysięcy dziewic, towarzyszek św. Urszuli, rzekomo wymordowanych przez Hunów. [przypis redakcyjny]

dokończenie (starop.) — [tu:] koniec żywota. [przypis redakcyjny]

dokonać* (daw.) — położyć kres. [przypis redakcyjny]

dokonać (starop.) — dobić, zabić (por. pokrewne: konać; dokonać żywota). [przypis redakcyjny]

dokonano — łac. zwrot: peractum est! [przypis redakcyjny]

do konfesjonałów — do spowiadania. [przypis redakcyjny]

do kordygardy — do strażnicy, na odwach. [przypis redakcyjny]

Dokszyce — miasteczko u źródeł Berezyny. [przypis redakcyjny]

doktor, co zdjął pierwszy kajdany z nóg i rąk obłąkanych — mowa o fr. lekarzu psychiatrze Filipie Pinel (1745–1826), który wszczął kampanię przeciwko nieludzkiemu traktowaniu obłąkanych. [przypis redakcyjny]

doktor — najwyższy tytuł naukowy. W zakonach uwalniał od cięższych obowiązków zakonnych i pozwalał na wygodniejsze życie. [przypis redakcyjny]

Doktorzy włoscy zanieśli prawo Justyniana do Francji, gdzie znany był jedynie Kodeks Teodozjański — We Włoszech trzymano się kodeksu Justyniana. I dlatego papież Jan VIII w ustawie swojej wydanej po soborze w Troyes mówi o tym kodeksie, nie dlatego że był znany we Francji, ale dlatego że znał go on sam; i ustawa jego była powszechna. [przypis redakcyjny]

doktryner — wyznawca jakiejś teorii, w jej stosowaniu nieliczący się z rzeczywistością, jednostronny i ciasny. [przypis redakcyjny]

do kwadry — do miary. [przypis redakcyjny]

do łęku — do siodła. [przypis redakcyjny]

Dołgoruki, Jurij Aleksiejewicz (1602–1682) — wojewoda nowogrodzki i moskiewski, dowódca armii ros. w wojnie z Rzeczpospolitą w latach 1654–1667; książę, pochodzący ze starożytnego ros. rodu arystokratycznego, wywodzącego się od Ruryka. [przypis redakcyjny]

dołmona (z węg. dolmany) — szata zwierzchnia na zbroi. [przypis redakcyjny]

do łóżnice (starop. forma D. lp rodz. ż.) — do łożnicy, czyli do łoża małżeńskiego. [przypis redakcyjny]

dołoman (z węg. dolmany) — szata zwierzchnia na zbroi. [przypis redakcyjny]

dołoma (starop.) — dołman, szata zwierzchnia na zbroję (po węg. dolmany). [przypis redakcyjny]

dołoma (z węg.: dolmany) — szata zwierzchnia na zbroi. [przypis redakcyjny]

dołoma (z węg. dolmany) — szata zwierzchnia na zbroi. [przypis redakcyjny]

Do łona, które starzy mędrcowie nazwali — mowa o magach perskich, od których pewna zatoka Morza Perskiego otrzymała nazwę (Portus Magorum). [przypis redakcyjny]

do laski wielkiej należących — należących do urzędu marszałka w. k., bo znakiem urzędu marszałkowskiego była laska. [przypis redakcyjny]

dolata mnie (przestarz.) — dolatuje do mnie, dociera do mnie. [przypis redakcyjny]

Dola tułacza z ojczystego wypędza mnie pola, rodzoną matkę dłoń ma wszak zabiła… — zabójca, dopóki nie zostanie oczyszczony, nie może mieszkać na tej ziemi, na której dokonał zbrodni. [przypis redakcyjny]

dolce far niente (wł.) — słodka bezczynność. [przypis redakcyjny]

Dolce Ludovico (1508–1566) — pisarz włoski, napisał rozprawę: Rozmowa o malarstwie, którą nazwał także Aretino od poety tego nazwiska. [przypis redakcyjny]

Dolcze — miejscowość na trakcie między Dokszycami a Leplem. [przypis redakcyjny]

dolegać kogo (starop. forma) — dolega królewica; dziś popr. dolegać komu (tj.: dolega królewiczowi). [przypis redakcyjny]

doległość (daw.) — cierpienie, dolegliwość. [przypis redakcyjny]

Dolet, Étienne (1509–1546) — drukarz i pisarz fr. okresu Odrodzenia, stracony za postępowe poglądy na placu Maubert, gdzie od 1887 r. stoi jego pomnik. [przypis redakcyjny]

Dolina Szwajcarska — przy Alejach Ujazdowskich (istniała do roku 1945). Znajdował się w niej ogródek koncertowy i restauracyjny, ze ślizgawką w zimie. Mieścił się tu także pałacyk Warszawskiego Towarzystwa Łyżwiarskiego. 22 czerwca 1878 odbyła się w Dolinie Szwajcarskiej wielka zabawa maskaradowa z loterią na cel dobroczynny. [przypis redakcyjny]

dolor artriticus ambiens et volalilis (łac.) — ból artretyczny latający i przejściowy. [przypis redakcyjny]

do maści — do koloru, w tym samym kolorze. [przypis redakcyjny]

domatim — w domu. [przypis redakcyjny]

domatorów — lubiących spokojne życie domowe. [przypis redakcyjny]

doma — w domu. [przypis redakcyjny]

Dom Burboński — zapanował w r. 1589 we Francji (Henryk IV), a jego linie poboczne zasiadły z czasem na wymienionych tronach. [przypis redakcyjny]

Do M*** — Do Maryli Puttkamerowej. [przypis redakcyjny]

[przypis redakcyjny]

domem obarłożył się (starop.) — w domu zagrzebał [się]. [przypis redakcyjny]

do miary wydzielone — którym pozostawiono tyle miejsca, ile wymagała potrzeba. [przypis redakcyjny]

Do miasta, gdzie Mars krwawy ulubił mieszkanie — do Rzymu. [przypis redakcyjny]

domicilium (łac.) — siedziba. [przypis redakcyjny]

domie — dziś popr. Ms. lp: domu. [przypis redakcyjny]

domik — zamiast domek. Mówi to jakiś szlachcic litewski. W jego wypowiedziach odzwierciedlają się pewne cechy dialektu kresowego, będące wynikiem oddziaływania języka rosyjskiego („domik”, nadużywanie zaimka osobowego). [przypis redakcyjny]

domi leones, foris vulpeculae (łac.) — u siebie lwy, za granicą lisy (Petronius, Satyricon, 44,14). [przypis redakcyjny]

dominari (łac.) — owładnąć, zbić z tropu. [przypis redakcyjny]

dominatio (łac.) — panowanie. [przypis redakcyjny]

dominationis primitias furibundi (…) (łac.) — początki panowania szalejący… niepokoić niezgodą wewnętrzną Eolowie. [przypis redakcyjny]

Dominik Arago (1786–1853) — fizyk i astronom francuski, dyrektor paryskiego obserwatorium astronomicznego. [przypis redakcyjny]

dominium (łac.) — panowanie; tu: opanowany teren. [przypis redakcyjny]

Dominus dedit, Dominus abstulit (łac.) — Pan dał, Pan wziął. [przypis redakcyjny]

dominus (łac.) — pan, gospodarz, zwierzchnik, tu forma W. lp: domine. [przypis redakcyjny]

Dominus Wolski (…) gratiam Magnificentiae (łac.) — „Pan Wolski spodziewa się przy tej sposobności upaść do nóg W. Pana i przebłagać W. M., a my też wszyscy razem instancją za nim wnosimy”. [przypis redakcyjny]

do mirmidońskich podobny zwierzątek (…) — Mirmidonowie, według mitologii, powstali z mrówek; [Myrmidonowie: staroż. naród pierwotnie zamieszkujący Eginę, wspomniany w Iliadzie Homera, gdzie Myrmidonowie są charakteryzowani jako nieokrzesani, bezwzględni i karni żołnierze towarzyszący Achillesowi pod Troją; ich nazwa z gr. oznacza „mrówki”; mit o pochodzeniu Myrmidonów od mrówek zapisany jest w Przemianach Owidiusza; red. WL]. [przypis redakcyjny]

dom Karasia — pałac z XVIII w. między ul. Oboźną i Kopernika, na rogu Krakowskiego Przedmieścia (rozebrany w 1913 r.) [przypis redakcyjny]

dom Łęckich — wg S. Godlewskiego prawdopodobnie opisuje tu Prus dom, przy ul. Kruczej 26, który podobnie jak prawie cała ulica uległ zniszczeniu w czasie powstania warszawskiego. Na odbudowanej obecnie ulicy Kruczej mieszczą się głównie gmachy urzędów i instytucji. [przypis redakcyjny]

domóc się (z jęz. myśliw.) — dogonić. [przypis redakcyjny]

domostwo (daw.) — dom, rodzina. [przypis redakcyjny]

Dom Pruski miał najściślejsze związki z Moskwą — do śmierci Fryderyka II w 1786 r. [przypis redakcyjny]

dom Rezlera (właściwie Roeslera) — dom przechodni z Krakowskiego Przedmieścia na ul. Senatorską; wybudowany w w. XVIII; znajdowała się w nim stara restauracja. (Zniszczony w czasie wojny, obecnie Krakowskie Przedmieście nr 79). [przypis redakcyjny]

dom — ród panujący np. dom austriacki: ród Habsburgów; dom francuski: Burboni. [przypis redakcyjny]

Dom Świętego Kazimierza — nazwa przytułku założonego w 1846 r. przez polskich emigrantów w Paryżu, znajdującego się przy rue du Chevaleret 119 i od początku do teraz prowadzonego przez szarytki (polskie siostry zakonne Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia); u schyłku życia mieszkał w nim i tamże zmarł Cyprian Kamil Norwid. [przypis redakcyjny]

dom w Paquts — pensjonat pani Pattey w Veytoux pod Genewą, w którym poeta mieszkał przed podróżą na Wschód. [przypis redakcyjny]

Domy ciosowe — z kamienia piaskowego, ciosanego w bloki. [przypis redakcyjny]

Dom Zamoyskich — przy ul. Nowy Świat 69, zbudowany przez Andrzeja Zamoyskiego w latach 1839–1846, zajęty przez władze wojskowe od r. 1863 (zniszczony w czasie ostatniej wojny, obecnie zrekonstruowany). [przypis redakcyjny]

donacja — darowizna; gratyfikacja — nagroda; kaduk (z łac. ius caducum: prawo spadłe, wygasłe) — spadki beztestamentowe i bezdziedziczne, które na mocy konstytucji sejmowych r. 1562 i 1588 przechodziły w ręce króla z obowiązkiem nadania osobie stanu rycerskiego. [przypis redakcyjny]

donacjów — [daw. forma D.lm od donacja:] darowizn. [przypis redakcyjny]

do najpierwszej sfery — Planeta księżyc według pojęć astronomicznych Ptolomeusza. [przypis redakcyjny]

donatariuszów — obdarowanych. [przypis redakcyjny]

Do natury istoty należy istnienie — Por. List 4 § 2. [przypis redakcyjny]

Donatus, Aelius — gramatyk łaciński z IV w.; jego podręcznik był podstawą nauki o gramatyce w średniowieczu i w czasach Odrodzenia; napisał też niezachowany komentarz do Wergiliusza. [przypis redakcyjny]

Donatus — żył około połowy IV wieku po Chrystusie; słynął jako doskonały objaśniacz dzieł Wergiliusza. (H) [przypis redakcyjny]

donatywa (z łac.) — rodzaj podatku. [przypis redakcyjny]

donatywy (daw., z łac.) — żołd obiecany w darze, dodatkowy. [przypis redakcyjny]

donec eadem hominum natura, similia evenient omnia (łac.) — póki jednaka natura ludzi, póty wszystko podobne będzie. [przypis redakcyjny]

Do Niemna — sonet ten został napisany w Szczorsach, jak dowodzi dopisek własnoręczny poety w autografie. Nie rozstrzyga to jednak dokładnie daty napisania, gdyż Mickiewicz bawił w Szczorsach kilkakrotnie, po raz pierwszy w drugiej połowie lipca 1819 roku. Dajemy tu pierwotne brzmienie sonetu tego, odmienne od tekstu w zbiorowym wydaniu Sonetów (Moskwa, 1826 r.). Odyniec miał tekst nadesłany mu z Moskwy z dopisem u dołu W Odessie. [przypis redakcyjny]

donieśli do ambasady — rosyjskiej. [przypis redakcyjny]

Doniesie czaszę… — aluzja do przysłowia gr., mającego też rzym. i pol. odpowiedniki, mówiącego, że wiele rzeczy leży między ustami a brzegiem pucharu. [przypis redakcyjny]

do nieznajomych ludzi — podzielone całymi zdaniami. [przypis redakcyjny]

donna Giovanina — Pani Joanna Bobrowa. [przypis redakcyjny]

donna (wł.) — panna, dziewczyna, [ale również: kobieta, dama (w oryginale: madonna); red. WL]. [przypis redakcyjny]

donosić (…) jakiej godności — godność w znaczeniu: stanowisko; zasłużonym żołnierzom rozdawał król tytularne urzędy ziemskie lub dochodowe dzierżawy dóbr królewskich (starostwa). [przypis redakcyjny]

donżuan — w przenośni: uwodziciel kobiet; don Juan: bohater z dramatu hiszpańskiego Tirso de Moliny (1630), później bohater wielu utworów literackich. [przypis redakcyjny]

do Olimpii nie pójdę, nie pójdę Delfów ja szlakiem (…) — w Olimpii była stara wyrocznia, sławna w Delfach; w Abai, mieście północnej Focydy, znajdowała się prastara świątynia Apollina, połączona także z wyrocznią. [przypis redakcyjny]

do ostatniej przyszliśmy tortury — Ostatnią torturą poeta nazywa siódmy i ostatni krąg góry czyśćcowej. [przypis redakcyjny]

do panwie (starop.) — [na patelnię, tj.] do smażenia [por. panew: patelnia; red. WL]. [przypis redakcyjny]

dopatrywać — tu: przypatrywać się. [przypis redakcyjny]

dopiero o drugiej w nocy… — Werter mówi nie o dniu wycieczki, lecz o dniu następnym, w którym wieczorem opisywał przyjacielowi wrażenia, przeżyte poprzedniej nocy. [przypis redakcyjny]

dopiero z szkuty — szkutą (łodzią) z Gdańska przywieziony. [przypis redakcyjny]

do pieśni — występuje tu nieznany (anonimowy) autor, któremu jednak nie dane jest, jak dawnym średniowiecznym śpiewakom, opiewać wzniosłej, rycerskiej i bohaterskiej przeszłości, lecz teraźniejszość skarlałą i nędzną. [przypis redakcyjny]

dopiro (starop.) — dopiero. [przypis redakcyjny]

dop. l. mn.: pewien w tej mierze nie ustąpić sławy i oceanowi, królowi tysięcy nimf. [przypis redakcyjny]