Przypisy

macica perłowa — wewnętrzna warstwa muszli, używana w celach dekoracyjnych ze względu na swój tęczowy odblask. [przypis edytorski]

macica (zniekształcone), własc. maczicza — zmysłowy, żywiołowy taniec podobny do samby, popularny na pocz. XX w., dziś zwany tangiem brazylijskim; tu mowa najprawdopodobniej o popularnej fr. melodii tanecznej La Mattchiche, raczej skocznej niż zmysłowej, której autorem był Charles Borel-Clerc. [przypis edytorski]

macie czoło (daw.) — macie czelność. [przypis edytorski]

„Macie im tak powiedzieć: «Ci, którzy nie służą Bogu Niebios i Ziemi — powinni zniknąć z ziemi i niebios»” — prawdopodobnie chodzi o fragment (Jr 10,11): Tak macie mówić do nich: „Bogowie, którzy nie uczynili nieba i ziemi, znikną z ziemi i spod tego nieba”. [przypis edytorski]

Maciej Korbowa — bohater tytułowy sztuki Witkacego Maciej Korbowa i Bellatrix. Tragedia w pięciu aktach z prologiem (1918 r.). [przypis edytorski]

maciejówka — czapka męska z okrągłym daszkiem. [przypis edytorski]

maciejówka — męska czapka wykonana z sukna, ze sztywnym daszkiem. [przypis edytorski]

maciejówka — męska okrągła czapka z paskiem nad daszkiem. [przypis edytorski]

maciejówka — męska okrągła czapka z sukna, ze skórzanym daszkiem, popularna w końcu XIX w. wśród polskiej ludności wiejskiej. [przypis edytorski]

Maciejowica — właść. Maciejowice, wieś znana z bitwy między wojskiem polskim pod wodzą T. Kościuszki a wojskami rosyjskimi w 1794r., podczas insurekcji kościuszkowskiej. [przypis edytorski]

Maciejowice — miejsce bitwy stoczonej 10 października 1794, w której wojska Tadeusza Kościuszki przegrały z wojskami rosyjskimi, a sam Kościuszko ranny dostał się do niewoli. [przypis edytorski]

Maciejowski, Ignacy (1835–1901) — polski powieściopisarz, nowelista, dramaturg i krytyk literacki okresu przejściowego między pozytywizmem a Młodą Polską, przedstawiciel realizmu krytycznego w prozie modernistycznej; używał pseudonimów „Sewer” oraz „Gryf”. [przypis edytorski]

Maciej z Linköping — kanonik, tłumacz objawień św. Brygidy na łacinę. [przypis edytorski]

Maciek — tu: chłop, mieszkaniec wsi. [przypis edytorski]

macie oczy, a nie widzicie; macie uszy, a nie słyszycie — Mk 8, 18. [przypis edytorski]

macierza (daw.) — tu: matka. [przypis edytorski]

macierzanka — roślina o drobnych liściach i kwiatach zebranych w główki, wykorzystywana w lecznictwie, przemyśle perfumeryjnym i spożywczym. [przypis edytorski]

macierz (daw.) — matka. [przypis edytorski]

macierze (daw. forma) — dziś: (dla) macierzy; tj. dla matki. [przypis edytorski]

macierze — dziś popr. forma D.lp: macierzy; matki. [przypis edytorski]

macierze (starop. forma) — dziś D.lp: macierzy; tj. matki. [przypis edytorski]

macierze (starop. forma) — dziś D.lp r.ż.: macierzy; tzn. matki; wielka macierz: ziemia. [przypis edytorski]

macierze (starop. forma) — dziś D.lp r.ż.: (z) macierzy; tzn. (z) matki. [przypis edytorski]

macierz ma, Temis i Gaia (mit. gr.) — Temida była córką Gai; tu: obie zostały utożsamione. [przypis edytorski]

Macierz — Polska Macierz Szkolna, także: Macierz Polska a. Macierz Szkolna, społeczna organizacja kulturalno-oświatowa działająca na terenie Królestwa Polskiego w l. 1905–1907, której idea narodziła się wśród inteligencji warszawskiej zajmującej się pracą oświatową; celem organizacji było krzewienie i wspieranie oświaty w duchu chrześcijańskim i narodowym poprzez zakładanie i prowadzenie instytucji wychowawczo-oświatowych; ochronek, szkół powszechnych, seminariów nauczycielskich, szkół średnich (w tym progimnazjów i gimnazjów) i szkół wyższych, organizowanie czytelni, bibliotek, uniwersytetów ludowych, urządzania odczytów, wykładów, pogadanek, przedstawień publicznych, wydawania i rozpowszechniania książek (przez własne wydawnictwa oraz sieć drukarni i księgarni); działała legalnie, na mocy prawa zezwalającego na prowadzenie szkół prywatnych, w 1907 r. stała się największą organizacją oświatową w Królestwie, liczyła ponad 900 kół zrzeszających 110 tys. członków, prowadziła 681 szkół początkowych (dla 63 tys. osób), 317 ochronek (dla 14 tys. dzieci) oraz 505 bibliotek, Uniwersytet Ludowy PMS zgromadził na swych wykładach ponad 8 tys. osób; 14 grudnia 1907 rosyjski generał-gubernator warszawski zawiesił działalność Polskiej Macierzy Szkolnej; reaktywowana, funkcjonowała następnie na terenie całego kraju w l. 1916–1939. [przypis edytorski]

macierz (tu daw.) — matka. [przypis edytorski]

macierz — tu: matka. [przypis edytorski]

macierzyńskiém — dziś popr. forma N. lp. przym.: macierzyńskim. [przypis edytorski]

macierzyńskimi skrzydły — dziś popr. N.lm: (…) skrzydłami. [przypis edytorski]

macierzyn — matczyny. [przypis edytorski]

macież (daw.) — konstrukcja z partykułą -ż w funkcji wzmacniającej i pytającej; znaczenie: czy macie. [przypis edytorski]

macież (daw.) — no macie, macie przecież (konstrukcja z partykułą wzmacniającą -że skróconą do -ż); macież go: oto on; proszę, taki to on jest. [przypis edytorski]

macież — konstrukcja z partykułą -że, skróconą do -ż; znaczenie: czy macie. [przypis edytorski]

maciora (starop.) — macierz, matka. [przypis edytorski]

maciora (starop.) — matka. [przypis edytorski]

maciuperny (gw.) — maleńki. [przypis edytorski]

maciuśka — tu: stalówka marki „Maciuś” (zapewne słowo wymyślone na bieżąco przez autora). [przypis edytorski]

Mackay, John Henry (1864–1933) — autor powieści o literacie-anarchiście Die Anarchisten z 1891; debiut prozatorski w 1885 to: Kinder des Bochlands, poetycki w 1886 to anarchistyczno-radykalne Dichtungen; w szkicach Fortgang i Sturm zawarł swoje rozważania o Maksie Stirnerze. [przypis edytorski]

macki (daw.) — czułki, ruchliwe wyrostki na głowie owada, służące jako narząd dotyku (czucia), często także węchu i smaku. [przypis edytorski]

Mackiewicz, Antoni (1826 lub 1828–1863) — ksiądz, jeden z inicjatorów i przywódców powstania styczniowego na Litwie. [przypis edytorski]

Mackiewicz, Stanisław, pseud. Cat (1896–1966) — polski publicysta, wydawca i pisarz, z wykształcenia prawnik, propagator idei konserwatywnych; redaktor wydawanego w Wilnie dziennika „Słowo” w l. 1922–1939; w czasie II wojny światowej przebywał we Francji oraz Wielkiej Brytanii, działał w strukturach uchodźczych władz Rzeczypospolitej Polskiej; zwolennik pryncypialnie antyradzieckiej postawy, był zajadłym przeciwnikiem polityki gen. Władysława Sikorskiego, a następnie Stanisława Mikołajczyka; w l. 1954–1955 premier rządu londyńskiego; w 1956 powrócił do Polski. [przypis edytorski]

Mac Mahon, Marie Edme Patrice de (1808–1893) — marszałek Francji, prezydent Republiki (1873–1879); sympatyk monarchizmu. [przypis edytorski]

Mac-Mahon, Marie Edme Patrice de (1808–1893) — marszałek Francji, prezydent Republiki (1873–1879); sympatyk monarchizmu. [przypis edytorski]

macocha — określenie żony ojca przez jego dzieci. [przypis edytorski]

macocha — żona ojca dla dzieci z poprzedniego małżeństwa. [przypis edytorski]

Macrauchenia (biol.) — wymarły trójpalczasty ssak o długich kończynach i szyi, znany dzięki pozostałościom w Ameryce Płd. z okresu pomiędzy 7 mln a 10 tysięcy lat temu; nazwę Macrauchenia (dosł.: wielka lama) nadał mu Darwin, który odkrył jego szczątki podczas podróży statkiem Beagle. [przypis edytorski]

macrocelides (biol.) — ryjkonosy, niewielkie ssaki o wydłużonym, elastycznym nosie w kształcie ryjka i cienkich kończynach, zamieszkujące Afrykę. [przypis edytorski]

macte (łac.) — brawo, bardzo dobrze. [przypis edytorski]

Macte! (łac.) — brawo! dobrze! [przypis edytorski]

macuco (łac. Tinamus solitarius) — kusacz samotny, rodzaj ptaka z rodziny kusaczy. [przypis edytorski]

maczan — skrócona farma od: maczany; umoczony. [przypis edytorski]

maczicza a. matchiche — zmysłowy, żywiołowy taniec, podobny do samby, popularny na pocz. XX w., dziś zwany tangiem brazylijskim; tu mowa najprawdopodobniej o skocznej fr. melodii tanecznej La Mattchiche, której autorem był Charles Borel-Clerc. [przypis edytorski]

madagaskarskie „drzewo podróżnika” (…) Urania speciosa — w obecnej klasyfikacji Ravenala madagascariensis, pielgrzan madagaskarski. [przypis edytorski]

Madagaskar — wyspiarskie państwo w Afryce. [przypis edytorski]

Madaliński, Antoni Józef (1739–1804) — polski generał, dowódca kawalerii; uczestnik konfederacji barskiej, poseł na Sejm Czteroletni; jeden z dowódców insurekcji kościuszkowskiej. [przypis edytorski]

Madama Butterfly — oryginalne brzmienie tytułu opery Giacomo Pucciniego. [przypis edytorski]

madam (ang., z fr. madame, od ma dame: moja damo) — pani. [przypis edytorski]

madam (daw., z fr.) — pani, tytuł grzecznościowy nauczycielki. [przypis edytorski]

madame Blavatsky — Helena Pietrowna Bławatska (1831–1891), słynna spirytystka i teozofka. [przypis edytorski]

Madame de La Fayette, właśc. Marie-Madeleine Pioche de la Vergne, hrabina de La Fayette (1634–1693) — pisarka francuska okresu baroku, autorka Księżnej de Clèves, pierwszej francuskiej powieści psychologicznej poświęconej romansowi kobiety zamężnej. [przypis edytorski]

Madame de Maintenon, właśc. Françoise d'Aubignéde, markiza Maintenon (1635–1719) — ostatnia kochanka, a później druga żona króla Francji Ludwika XIV, poślubiona w sekrecie. [przypis edytorski]

Madame de Staël — właśc. Anne-Louise Germaine Necker (1766–1817), francuska publicystka i powieściopisarka, propagatorka pojęcia Romantyzmu, przeciwniczka polityczna Napoleona wydalona przez niego z kraju. [przypis edytorski]

Madame de Staël, właśc. Anne-Louise Germaine Necker (1766–1817) — francuska publicystka i powieściopisarka. [przypis edytorski]

Madame de Staël, właśc. Anne-Louise Germaine Necker, baronowa de Staël (1766–1817) — francuska publicystka i powieściopisarka; autorka rozpraw krytycznoliterackich, które rozpropagowały romantyzm we Francji, m.in. De l'Allemagne (Niemcy, 1813), dzieł społeczno-politycznych oraz powieści feministycznych. [przypis edytorski]

Madame de Thèbes (1845–1916) — pseudonim Anne Victorine Savigny, fr. jasnowidzącej i chiromantki (tj. czytającej z linii papilarnych dłoni); przyjmowała klientów w swoim pokoju przy Avenue de Wagram 29 w Paryżu; na każde Boże Narodzenie publikowała swoje wróżby w specjalnym almanachu, cieszącym się dużym powodzeniem; miała przewidzieć m.in. wojnę burską, wojnę rosyjsko-japońską oraz I wojnę światową. [przypis edytorski]

Madame de Thèbes (pseud.), właśc. Anne Victorine Savigny (1845–1916) — francuska jasnowidząca i chiromantka (tj. czytająca z linii papilarnych dłoni); co roku publikowała swoje wróżby w specjalnym almanachu, cieszącym się dużym powodzeniem; miała przewidzieć m.in. wojnę burską, wojnę rosyjsko-japońską oraz I wojnę światową. [przypis edytorski]

Madame du Deffand, właśc. Marie de Vichy-Chamrond, markiza du Deffand (1697–1780) — francuska dama epoki oświecenia, prowadząca (od 1754 wraz z siostrzenicą, Julią de Lespinasse) literacki salon paryski, w którym przyjmowała grono wybitnych pisarzy i filozofów. [przypis edytorski]

Madame est servie (fr.) — Panią podano. [przypis edytorski]

Madame (fr.) — Pani. [przypis edytorski]

madame (fr.) — pani. [przypis edytorski]

Madame (fr.) — pani. [przypis edytorski]

madame (fr.) — pani; tu: guwernantka, wychowawczyni domowa. [przypis edytorski]

Madame, je suis tout joyeux (fr.) — pani, jestem pełen radości. [przypis edytorski]

Madame Sans-Gêne (Pani bez żenady) — komedia Victoriena, której bohaterką jest Cathérine Lefèbvre, żona napoleońskiego marszałka, dawna oberżystka i praczka, znana na dworze cesarskim z bezceremonialnego zachowania i niewyszukanego języka. [przypis edytorski]

Madame se meurt (daw. fr.) — Pani umarła; wykrzyknienie z najbardziej znanej mowy żałobnej słynnego francuskiego mówcy Bossueta, wygłoszonej po śmierci Henrietty Anny Stuart (1644–1670), żony Filipa I Burbona, księcia Orleanu (brata króla Ludwika XIV). [przypis edytorski]

Madame — tu: tytuł bratowej króla Francji, drugiej żony Filipa I Orleańskiego, Elżbiety Wittelsbach (1652–1722), księżniczki Palatynatu Reńskiego, której ogromna korespondencja zawiera szczegółowe uwagi na temat dworu Ludwika XIV. [przypis edytorski]

Madame — tu: tytuł bratowej króla Francji. [przypis edytorski]

madapolam — delikatna tkanina bawełniana. [przypis edytorski]

madapolam — miękka, gładka tkanina bawełniana produkowana z cienkiej przędzy. [przypis edytorski]

Madej — bajkowy zbój, bohater międzynarodowego motywu „Madejowe łoże”, włączanego w niektórych krajach do regionalnych legend o zbójnikach (np. w Polsce). [przypis edytorski]

Madej — legendarny zbój z Gór Świętokrzyskich. [przypis edytorski]

madejowe łoże — narzędzie tortur w kształcie łoża a. ławy, z baśni o zbóju Madeju. [przypis edytorski]

madejowy — dotyczący specyficznego narzędzia tortur w formie łóżka z drewna służącego do rozciągania ofiary, którego nazwa ma pochodzić od imienia legendarnego zbójnika, Madeja. [przypis edytorski]

Madej rozbójnik — bajkowy zbój, bohater międzynarodowego motywu „Madejowe łoże”. [przypis edytorski]

Madej — rozbójnik, bohater znanej baśni. [przypis edytorski]

Madeleine (fr.) — Magdalena. [przypis edytorski]

Mademoiselle est charmante, très jolie (fr.) — panienka jest czarująca, bardzo urocza. [przypis edytorski]

mademoiselle (fr.) — panienka. [przypis edytorski]

mademoiselle (fr.) — panna, panienka. [przypis edytorski]

Mademoiselle (fr.) — panna. [przypis edytorski]

mademoiselle (fr.) — panna. [przypis edytorski]

mademoiselle (fr.) — panna (tu jako grzecznościowy zwrot do nauczycielki domowej). [przypis edytorski]

mademoiselle (fr.) — panna, zwrot grzecznościowy używany w stosunku do niezamężnych kobiet. [przypis edytorski]

Mademoiselle la Comtesse (fr. ) — panna hrabianka. [przypis edytorski]

Mademoiselle Lucette, voici notre voisin, monsieur (fr.) — panno Lucette, oto nasz sąsiad, pan [Górski]. [przypis edytorski]

Madera — portugalski archipelag na Oceanie Atlantyckim, położony ok. 1000 km na płd.-zach. od Płw. Iberyjskiego; także: największa z wysp tego archipelagu. [przypis edytorski]

madera — portugalskie wino wzmacniane destylatem, zawierające 17–20% alkoholu, pochodzące z atlantyckiej wyspy Madera. [przypis edytorski]

Madera — portugalski region autonomiczny na wyspach Atlantyku. [przypis edytorski]

madera — rodzaj mocnego wina portugalskiego z atlantyckiej wyspy Madera. [przypis edytorski]

madera — rodzaj mocnego wina portugalskiego z atlantyckiej wyspy Madera; wino znane w Europie od XVIII w., wytrawne lub słodkie, dojrzewające w wysokich temperaturach, wzmacniane do uzyskania 17–22% alkoholu. [przypis edytorski]