Przypisy

Angers — miasto w zach. Francji w dolinie Loary, nad brzegiem rzeki Maine, staroż. osada celtycka, a nast. rzymska, stolica Andegawenii; od listopada 1939 do czerwca 1940 r. miasto było siedzibą (o statusie eksterytorialnym) polskiego rządu na uchodźstwie z premierem Władysławem Sikorskim oraz prezydenta RP, Władysława Raczkiewicza. [przypis edytorski]

Angielczyk — dziś: Anglik. [przypis edytorski]

angielska choroba a. rachitis — krzywica, choroba małych dzieci powodowana niedożywieniem, zwłaszcza brakiem witaminy D, pozostawiająca trwałe zniekształcenia kości. [przypis edytorski]

angielska choroba — krzywica, choroba dotykająca dzieci, związana najczęściej z niedoborem witaminy D. [przypis edytorski]

angielska choroba — krzywica. [przypis edytorski]

angielska monografia Mortona — J. B. Morton, Sobieski King of Poland, London 1932. [przypis edytorski]

angielskie krople — sławny pod koniec XVII w. płynny środek leczniczy o sekretnej recepturze, stosowany przy omdleniach, apopleksji, letargu oraz innych nagłych i poważnych objawach, wynaleziony przez angielskiego medyka Jonathana Goddarda (1617–1675). [przypis edytorski]

angielski plaster (daw. med.) — plaster z tkaniny jedwabnej, z jednej strony powleczonej karukiem (klejem z wysuszonych pęcherzy rybich), z drugiej żywicą benzoesową, służący do opatrywania niewielkich, świeżych ranek skaleczeń. [przypis edytorski]

angielski — tu: anielski. [przypis edytorski]

angielszczyzna — tu: elementy urządzenia ogrodu w stylu angielskim, o naturalnym i nastrojowo-sentymentalnym charakterze. [przypis edytorski]

Angiulieri, Cecco a. Angiolieri, Francesco (1260–1312) — poeta włoski, autor sonetów, przedstawiciel nurtu realistycznego, roztaczający wokół siebie aurę poety przeklętego; pochodził z szacownej rodziny szlacheckiej z Sieny, politycznie związanej ze stronnictwem gwelfów; znał Dantego i korespondował z nim. [przypis edytorski]

anglaise (fr.) — anglez, taniec salonowy pochodzenia angielskiego, w XVIII w. popularny w całej Europie. [przypis edytorski]

Angl — członek plemienia germańskiego zamieszkującego od V do VI wieku Brytanię; od określenia tego plemienia pochodzi nazwa Anglii. [przypis edytorski]

Anglesea — ob. Anglesey, wyspa u płn.-zach. wybrzeża Walii; pow. 715 km², największa z wysp na M. Irlandzkim. [przypis edytorski]

anglez (daw.) — tu: długi surdut. [przypis edytorski]

anglez — dłuższa odmiana surduta. [przypis edytorski]

anglezowanie (z fr. anglais: angielski) — unoszenie się w siodle do rytmu biegu konia. [przypis edytorski]

anglez — popularny w XVIII i XIX w. taniec pochodzący z Anglii. [przypis edytorski]

anglez — rodzaj długiego surduta. [przypis edytorski]

anglez (z fr. anglais: angielski) — rodzaj surduta, męskie okrycie, popularne w średnich warstwach społecznych w XIX w., zwane także tużurkiem (z fr. toujours: zawsze lub tous les jours: codziennie, na codzień). [przypis edytorski]

anglez (z fr.) — tu: długi surdut. [przypis edytorski]

Anglią — dziś popr. forma B. lp: Anglię. [przypis edytorski]

Anglii — zgodnie z metrum wiersza należy czytać ten wyraz jako trzysylabowy: Ang-li-i. [przypis edytorski]

anglik — tu: koń rasy angielskiej. [przypis edytorski]

anglizować — nadawać cechy angielskie, zgodne z angielską modą, zwyczajami. [przypis edytorski]

anglosaski język a. staroangielski — najwcześniejsza znana forma języka angielskiego, używana we wczesnym średniowieczu, rozwinięta z języków przywiezionych do Wielkiej Brytanii przez osadników anglosaskich w poł. V w.; po inwazji Normanów na Anglię w 1066 pod silnym wpływem języka anglonormańskiego stopniowo ewoluował w język średnioangielski, funkcjonujący do poł. XV w. [przypis edytorski]

Anglowie — jedno z plemion germańskich, które najechały Brytanię w V w. n.e. Od nich pochodzi nazwa Anglii. [przypis edytorski]

Angostura — miasto na terenie dzisiejszej wschodniej Wenezueli, od 1846 r. nosi nazwę Ciudad Bolívar. [przypis edytorski]

Angoulême — niewielkie miasto w płd.-zach. Francji. [przypis edytorski]

Angra Mainju — bóg ciemności i demonów, uosobienie zła, kłamstwa i zniszczenia w religiach irańskich: mazdaizmie i zaratusztrianizmie; oponent Ahura Mazdy. [przypis edytorski]

Angramainu a. Angra Mainju (staroiran.: zły duch) — także: jedno z podstawowych pojęć w mazdaizmie i dualizmie zaratusztriańskiego; irańsko-perski bóg ciemności i demonów, zniszczenia i kłamstwa, uosobienie zła; byt odwieczny i niestworzony, w kosmicznej walce w religiach irańskich: mazdaizmie i zaratusztrianizmie przeciwnik Ahura Mazdy (Ormuzda); także: Aryman a. Drudż (dosł. kłamca, z sanskr.: druh, druhjati, tj. „czernić”). [przypis edytorski]

angrest (gw.) — agrest. [przypis edytorski]

angryst (gw.) — agrest. [przypis edytorski]

angstrem — jednostka długości używana do wyrażania bardzo małych rozmiarów i odległości, równa 1/10 nanometra, tj. jednej dziesięciomilionowej milimetra. [przypis edytorski]

anguł (z łac. angulus: kąt, róg) — załamanie, występ muru, rodzaj bastionu. [przypis edytorski]

angus (łac.) — baranek; tu: Baranek boży. [przypis edytorski]

Angus, właśc. Aengus — w mitologii irlandzkiej bóg miłości. [przypis edytorski]

Anhelli — bohater poematu Juliusza Słowackiego, podróżuje po Syberii i spotyka polskich zesłańców. [przypis edytorski]

Anhelli, Eloi, Szaman — postaci z poematu Juliusza Słowackiego Anhelli będącego literacką odpowiedzią na tekst Adama Mickiewicza Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego, stanowiącego pesymistyczną prognozę przyszłości polskiej emigracji oraz walki o niepodległość Polski. [przypis edytorski]

Anhelli — poemat prozą Juliusza Słowackiego; tytułowy bohater podróżuje po Syberii i spotyka polskich zesłańców. [przypis edytorski]

Anhelli — poemat prozą Juliusza Słowackiego, w którym tytułowy bohater podróżuje po Syberii i spotyka polskich zesłańców. [przypis edytorski]

Anhelli — tytułowy bohater poematu Juliusza Słowackiego, który podróżuje po Syberii i spotyka polskich zesłańców. [przypis edytorski]

Anhelli — tytułowy bohater poematu Juliusza Słowackiego, który, wraz ze swoim przewodnikiem Szamanem, udał się w wędrówkę po Syberii, miejscu wygnania polskich zesłańców, symbolizującym w utworze piekło. [przypis edytorski]

Anholt — niewielka duńska wyspa w cieśninie Kattegat, w połowie drogi między Jutlandią a Szwecją. [przypis edytorski]

Ania z Wyspy — w oryg. ang. motto powieści stanowi czterowiersz rozpoczynający utwór The Arrival Alfreda Tennysona (1809–1892): All precious things discovered late / To those that seek them issue forth, / For Love in sequel works with Fate, / And draws the veil from hidden worth. [przypis edytorski]

ani brat, ani swat — obca osoba; niespokrewniona z tym, o kim mowa. [przypis edytorski]

anibym (…) nie ruszył — nawet bym nie ruszył. [przypis edytorski]

anić pociechy życzyły (starop. forma) — konstrukcja z partykułą wzmacniającą -ci, skróconą co -ć; znaczenie: ani życzyły ci pociechy; wcale nie życzyły ci pociechy. [przypis edytorski]

ani chybi (daw.) — nieomylnie, tu: bez wątpienia. [przypis edytorski]

ani dnia czekała (starop.) — nawet nie czekała dnia (aż dzień wstanie). [przypis edytorski]

Anido, Martínez (1862–1938) — hiszpański wojskowy i minister spraw wewnętrznych podczas dyktatury Primo de Rivery, znany z brutalnych represji w Barcelonie w latach 20. oraz z wrogości wobec intelektualistów. [przypis edytorski]

a nie chciał mieć go przy sobie w Krakowie, za radą swej żony, wysłał pod pozorem kształcenia naukowego i osadził w pewnym klasztorze saskim — w innym tłum.: „w mieście Krakowie w dojrzałym już wieku oddany został na naukę, a macocha odesłała go do Saksonii, do klasztoru mniszek, aby tam się kształcił”; w zdaniu tym Kroniki Galla Anonima znajduje się pierwsza wzmianka o istnieniu w Krakowie szkoły, najpewniej katedralnej. [przypis edytorski]

anieli — dziś popr. forma M. lm: aniołowie. [przypis edytorski]

Anielin — wieś położona w województwie mazowieckim, w powiecie kozienickim; w październiku 1914 roku I Brygada Legionów Polskich stoczyła tutaj bitwę. [przypis edytorski]

anielski rząd — miejsce w chórze anielskim. [przypis edytorski]

Anien — rzeka w Lacium, dziś: Teverone, dopływ Tybru pod Rzymem. [przypis edytorski]

A nie żałko li? (ros.) — A czy nie szkoda? [przypis edytorski]

anihilacja — dematerializacja, unicestwienie. [przypis edytorski]

anilina — organiczny związek chemiczny, podstawowy surowiec do produkcji barwników i leków, silnie trujący; anilinowy atrament — atrament na bazie aniliny, produkowany masowo od poł. XIX w., tani, choć nietrwały, dawniej często fioletowy (z dodatkiem fioletu metylowego, jednego z pierwszych barwników syntetycznych). [przypis edytorski]

anima bruta (z łac. anima: dusza oraz brutum: zwierzę) — duch pierwotny; dusza zwierzęca. [przypis edytorski]

animadwersja — sprawa sądowa; rozpatrzenie przez sąd. [przypis edytorski]

animadwersya (daw.) — uwaga. [przypis edytorski]

animal, animalis — zwierzę, stworzenie, potwór; tu C. lm animalibus: zwierzętom. [przypis edytorski]

animale risibile (wł.) — zwierzę zdolne do śmiechu (odpowiednik łac. homo ridens: człowiek śmiejący się). [przypis edytorski]

animalia (łac.) — zwierzęta. [przypis edytorski]

animal impudens (łac.) — zwierzę bezwstydne. [przypis edytorski]

animalkule (z łac. animalcule) — dosł. małe zwierzątka (forma zdrobniała tworzona poprzez użycie sufiksu -culum); daw. termin wprowadzony w XVII w. przez holenderskiego badacza van Leeuwenhoeka na określenie mikroskopijnych organizmów, obejmujący bakterie, pierwotniaki i in. [przypis edytorski]

animal mechant (fr.) — złe zwierzę. [przypis edytorski]

animal metaphysicum (łac.) — zwierzę metafizyczne; w opozycji do klasycznej definicji człowieka podkreślającej, że jest stworzeniem rozumnym (animal rationale). [przypis edytorski]

animalny — zwierzęcy. [przypis edytorski]

animalny — zwierzęcy, właściwy zwierzętom. [przypis edytorski]

Anima naturaliter christiana (łac.) — dusza z natury chrześcijańska; używane w znaczeniu: dusza z natury jest chrześcijańska; skrócona wersja cytatu z Tertuliana, Apologetyk XVII 6: O testimonium animae naturaliter christianae! (O świadectwo duszy, z natury swej chrześcijańskiej!). [przypis edytorski]

anima spiritualis (z łac. anima: dusza oraz spiritualis: duchowy, nadprzyrodzony, niematerialny) — dusza niematerialna, duchowa; dusza wyższa. [przypis edytorski]

Anime managie, io in galera non civado. Pregate per me la santissima Madonna della Lettera (hiszp.) — Dusze potępione, nie dam się wysłać na galery. Módlcie się za mnie do Madonny della Lettera. [przypis edytorski]

Anime managie, quistra criadura (…) io li mangio l'anima (hiszp.) — Dusze potępione, to oto stworzenie jest synem Zota; jeśli któryś z was podniesie na niego rękę, zjem jego duszę. [przypis edytorski]

animizm — pogląd, wedle którego wolą i uczuciami jest obdarzony cały świat: zwierzęta, rośliny, przedmioty wykonane ręką ludzką i obiekty występujące w przyrodzie naturalnie. [przypis edytorski]

anim ja klechą — inaczej: ani jestem klechą (tj. księdzem). [przypis edytorski]

anim (…) nie zajednywał — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: ani nie zjednywałem. [przypis edytorski]

ani (…) mogą — dziś: nie mogą; w tym zdaniu: (nawet) słowa Witolda nie mogą go wytrącić z odrętwienia. [przypis edytorski]

animować (daw.) — dodawać ducha, mobilizować. [przypis edytorski]

animować (daw.) — ożywiać (por. też współczesne określenie „animator”). [przypis edytorski]

animować (z łac.) — ożywiać. [przypis edytorski]

anim pomyślał — konstrukcja z przestawną końcówką czasownika; inaczej: ani pomyślałem; nawet nie pomyślałem (o tym). [przypis edytorski]

animusz — dzielność, duch walki. [przypis edytorski]

animusz — odwaga, ożywienie. [przypis edytorski]

animusz — odwaga, zapał. [przypis edytorski]

animusz — zapał i odwaga. [przypis edytorski]

animusz — zapał, wigor, odwaga. [przypis edytorski]

anim widział — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: ani widziałem. [przypis edytorski]

anim wiedział (daw.) — ani wiedziałem; wcale nie wiedziałem. [przypis edytorski]

anim wiedział (daw.) — konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika, znaczenie: ani wiedziałem; wcale nie wiedziałem. [przypis edytorski]

Anim (…) w złości — skrót od: ani nie jestem w złości; wcale się nie złoszczę. [przypis edytorski]

ani myśleć coś robić — nie zamierzać czegoś robić. [przypis edytorski]

ani myśl o tym — nawet o tym nie myśl; nie myśl o tym wcale. [przypis edytorski]

anim z drzewa nie wyrósł, anim ze skały wyskoczył — por. Homer, Odyseja XIX 163 (Penelopa do występującego w przebraniu Odyseusza, pytając go o pochodzenie). [przypis edytorski]

ani na jotę — wcale, ani trochę. [przypis edytorski]

ani nie wybuchnę literackim dytyrambem na cześć homoseksualizmu — Oscar Wilde był homoseksualistą, za co został skazany w 1895 r. na dwa lata więzienia. [przypis edytorski]

ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało — 1 Kor 2, 9. [przypis edytorski]

aniołai — angelai. [przypis edytorski]

anioła Rafaela właśc. archanioł Rafael (hebr. dosł.: Bóg, który uzdrawia) — archanioł wg tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej; występuje w Księdze Tobiasza (Tb 12,15). [przypis edytorski]