Przypisy

dom Rezlera (właściwie Roeslera) — dom przechodni z Krakowskiego Przedmieścia na ul. Senatorską; wybudowany w w. XVIII; znajdowała się w nim stara restauracja. (Zniszczony w czasie wojny, obecnie Krakowskie Przedmieście nr 79). [przypis redakcyjny]

dom — ród panujący np. dom austriacki: ród Habsburgów; dom francuski: Burboni. [przypis redakcyjny]

Dom Świętego Kazimierza — nazwa przytułku założonego w 1846 r. przez polskich emigrantów w Paryżu, znajdującego się przy rue du Chevaleret 119 i od początku do teraz prowadzonego przez szarytki (polskie siostry zakonne Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia); u schyłku życia mieszkał w nim i tamże zmarł Cyprian Kamil Norwid. [przypis redakcyjny]

dom w Paquts — pensjonat pani Pattey w Veytoux pod Genewą, w którym poeta mieszkał przed podróżą na Wschód. [przypis redakcyjny]

Domy ciosowe — z kamienia piaskowego, ciosanego w bloki. [przypis redakcyjny]

Dom Zamoyskich — przy ul. Nowy Świat 69, zbudowany przez Andrzeja Zamoyskiego w latach 1839–1846, zajęty przez władze wojskowe od r. 1863 (zniszczony w czasie ostatniej wojny, obecnie zrekonstruowany). [przypis redakcyjny]

donacja — darowizna; gratyfikacja — nagroda; kaduk (z łac. ius caducum: prawo spadłe, wygasłe) — spadki beztestamentowe i bezdziedziczne, które na mocy konstytucji sejmowych r. 1562 i 1588 przechodziły w ręce króla z obowiązkiem nadania osobie stanu rycerskiego. [przypis redakcyjny]

donacjów — [daw. forma D.lm od donacja:] darowizn. [przypis redakcyjny]

do najpierwszej sfery — Planeta księżyc według pojęć astronomicznych Ptolomeusza. [przypis redakcyjny]

donatariuszów — obdarowanych. [przypis redakcyjny]

Do natury istoty należy istnienie — Por. List 4 § 2. [przypis redakcyjny]

Donatus, Aelius — gramatyk łaciński z IV w.; jego podręcznik był podstawą nauki o gramatyce w średniowieczu i w czasach Odrodzenia; napisał też niezachowany komentarz do Wergiliusza. [przypis redakcyjny]

Donatus — żył około połowy IV wieku po Chrystusie; słynął jako doskonały objaśniacz dzieł Wergiliusza. (H) [przypis redakcyjny]

donatywa (z łac.) — rodzaj podatku. [przypis redakcyjny]

donatywy (daw., z łac.) — żołd obiecany w darze, dodatkowy. [przypis redakcyjny]

donec eadem hominum natura, similia evenient omnia (łac.) — póki jednaka natura ludzi, póty wszystko podobne będzie. [przypis redakcyjny]

Do Niemna — sonet ten został napisany w Szczorsach, jak dowodzi dopisek własnoręczny poety w autografie. Nie rozstrzyga to jednak dokładnie daty napisania, gdyż Mickiewicz bawił w Szczorsach kilkakrotnie, po raz pierwszy w drugiej połowie lipca 1819 roku. Dajemy tu pierwotne brzmienie sonetu tego, odmienne od tekstu w zbiorowym wydaniu Sonetów (Moskwa, 1826 r.). Odyniec miał tekst nadesłany mu z Moskwy z dopisem u dołu W Odessie. [przypis redakcyjny]

donieśli do ambasady — rosyjskiej. [przypis redakcyjny]

Doniesie czaszę… — aluzja do przysłowia gr., mającego też rzym. i pol. odpowiedniki, mówiącego, że wiele rzeczy leży między ustami a brzegiem pucharu. [przypis redakcyjny]

do nieznajomych ludzi — podzielone całymi zdaniami. [przypis redakcyjny]

donna Giovanina — Pani Joanna Bobrowa. [przypis redakcyjny]

donna (wł.) — panna, dziewczyna, [ale również: kobieta, dama (w oryginale: madonna); red. WL]. [przypis redakcyjny]

donosić (…) jakiej godności — godność w znaczeniu: stanowisko; zasłużonym żołnierzom rozdawał król tytularne urzędy ziemskie lub dochodowe dzierżawy dóbr królewskich (starostwa). [przypis redakcyjny]

donżuan — w przenośni: uwodziciel kobiet; don Juan: bohater z dramatu hiszpańskiego Tirso de Moliny (1630), później bohater wielu utworów literackich. [przypis redakcyjny]

do Olimpii nie pójdę, nie pójdę Delfów ja szlakiem (…) — w Olimpii była stara wyrocznia, sławna w Delfach; w Abai, mieście północnej Focydy, znajdowała się prastara świątynia Apollina, połączona także z wyrocznią. [przypis redakcyjny]

do ostatniej przyszliśmy tortury — Ostatnią torturą poeta nazywa siódmy i ostatni krąg góry czyśćcowej. [przypis redakcyjny]

do panwie (starop.) — [na patelnię, tj.] do smażenia [por. panew: patelnia; red. WL]. [przypis redakcyjny]

dopatrywać — tu: przypatrywać się. [przypis redakcyjny]

dopiero o drugiej w nocy… — Werter mówi nie o dniu wycieczki, lecz o dniu następnym, w którym wieczorem opisywał przyjacielowi wrażenia, przeżyte poprzedniej nocy. [przypis redakcyjny]

dopiero z szkuty — szkutą (łodzią) z Gdańska przywieziony. [przypis redakcyjny]

do pieśni — występuje tu nieznany (anonimowy) autor, któremu jednak nie dane jest, jak dawnym średniowiecznym śpiewakom, opiewać wzniosłej, rycerskiej i bohaterskiej przeszłości, lecz teraźniejszość skarlałą i nędzną. [przypis redakcyjny]

dopiro (starop.) — dopiero. [przypis redakcyjny]

dop. l. mn.: pewien w tej mierze nie ustąpić sławy i oceanowi, królowi tysięcy nimf. [przypis redakcyjny]

Dopóki jednostki będą miały możność opierać się sile wykonawczej, będą mniemały, że mają do tego prawo; a dopóki będą między sobą prowadziły małe wojny, jakżeż można chcieć, by państwo żyło w spokoju?… — Mably również ostro występuje przeciw prywatnym pocztom zbrojnym możnowładców, uważając je za największe niebezpieczeństwo dla państwa. [przypis redakcyjny]

Dopóki roztrząsano uposażenie (…) — Stanisław Barzykowski. Historia powstania listopadowego, III, s. 250–251. [przypis redakcyjny]

do podobieństwa (daw.) — prawdopodobne. [przypis redakcyjny]

do podziemiów (gwar.) — do podziemi (końcówka ów pod wpływem odmiany rzeczowników męskich). [przypis redakcyjny]

dopokąd Żydzi w miastach będą czynić stan oddzielny — samorząd gmin żydowskich w Polsce obejmował sprawy religii, szkolnictwa, administracji gminy i sądownictwa w sprawach między Żydami; delegaci gmin obradowali w sprawach wspólnych na zjazdach (tzw. Sejmach żydowskich). [przypis redakcyjny]

do pokoja (forma starop.) — do pokoju. [przypis redakcyjny]

doprowadzić (…) Oblubienicę do jej Oblubieńca — To jest: Kościół do Chrystusa. [przypis redakcyjny]

Do przejścia — wyd. lwow. ma: Po przejściu. [przypis redakcyjny]

do. [przypis redakcyjny]

Doralika — córka króla granadzkiego, Stordylana. [przypis redakcyjny]

d'Orange — dynastia Orańska panuje dotychczas [informacja aktualna również w 2011 r.: od 1980 r. królową Holandii jest Beatrix Oranje-Nassau. Red. WL]. [przypis redakcyjny]

doraził (starop.) — dodał, powiedział dosadniej. [przypis redakcyjny]

do razu — od razu. [przypis redakcyjny]

Dordona — dziś nazwa rzeki i departamentu we Francji. [przypis redakcyjny]

Dordrek — miasto Dordrecht w Holandii. [przypis redakcyjny]

dordzałość (starop.) — dojrzałość. [przypis redakcyjny]

Dore Gustaw (1832–1883) — znakomity ilustrator arcydzieł literatury światowej. [przypis redakcyjny]

Doria Jędrzej — Genueńczyk, naprzód admirał Franciszka I, króla francuskiego, obrażony przezeń, przyjął służbę u jego wroga, Karola V; jeden z największych bohaterów morskich, oczyścił Morze Śródziemne z saraceńskich korsarzy; mogąc przy pomocy Karola V zostać księciem Genui, wolał jednak obdarzyć ją swobodą, za co wdzięczna ojczyzna uczciła go zaszczytnym przydomkiem „ojca ojczyzny”. [przypis redakcyjny]

Doris — mały kraik górski nad rzeką Kefisosem, na północ od Focydy. [przypis redakcyjny]

Dorohobuż — miasteczko nad Dnieprem na płn. od Smoleńska. [przypis redakcyjny]

Dorpat — dziś: Tartu, miasto w Estonii; tu aluzja do pobytu Durejki na Akademii Dorpackiej, założonej w XVII w. przez króla szwedzkiego, w XIX w. powstała tam pierwsza korporacja studentów polskich. [przypis redakcyjny]

Dorset — hrabstwo w Anglii. [przypis redakcyjny]

Do rzek królowej — Do rzeki Arno. [przypis redakcyjny]

dościgły — [tu:] mogący być dościgniony. [przypis redakcyjny]

do śmieszności potrzebnym jest przeciwstawienie pewnych doskonałości i niedoskonałości — por. M. Mendelsohn, Philosophische Schriften, część II, s. 23. [przypis redakcyjny]

dośpieć (daw.) — zdążyć. [przypis redakcyjny]

dośpiewać — [tu:] dojrzeć. [przypis redakcyjny]

doświadczenie, źródło, skąd płyną waszych sztuk strumienie — Zdanie Arystotelesa: Experientia magistra rerum [(łac.) doświadczenie nauczycielem wszechrzeczy; red. WL]. [przypis redakcyjny]

doświarczać (gwar.) — doświadczać. [przypis redakcyjny]

Do Senatu sam Naród po województwach obierać będzie — toż w Popr. i Przydat. (Uwagi, str. 209). [przypis redakcyjny]

dosięże (forma starop.) — dosięgnie. [przypis redakcyjny]

do siedmiu miast — jak u nas wedle magdeburskiego prawa, a ustawy Kaźmierza W[ielkiego] do najwyższego sądu w Krakowie, w którym zasiadali z miast następujących wysłani: z Krakowa, Sandecza, Bochni, Wieliczki, Kaźmierza, Olkusza. Patrz: Nad. t. w. 325 pierwszego wydania. [przypis redakcyjny]

do skarbcu — do skarbca, a właśc. tzw. skarbczyka, pomieszczenia służącego do przechowywania cenniejszego dobytku; tu pełniącego również funkcję spichlerza. [przypis redakcyjny]

doskonale — tu: ściśle, bezwzględnie. [przypis redakcyjny]

do sprzączki — chodzi o sprzączkę u trzewika; ozdoby te były wykonywane z mniej cennych kamieni ze względu na łatwość ich zniszczenia lub zgubienia. [przypis redakcyjny]

dostać — starczyć, nie braknąć. [przypis redakcyjny]

dostać* (starop.) — dojrzeć. [przypis redakcyjny]

dostali — tu: upolowali, złowili. [przypis redakcyjny]

do stalowych piersi, twój kaftan wełniany — „kaftan wełniany” przeciwstawiony „stalowym piersiom” świadczy, że cała ta apostrofa zwraca się do stanu mieszczańskiego, którego „byt zawisł od współbraci (szlachty) męstwa”. [przypis redakcyjny]

Do Stanisława Krzemińskiego — jest to adres z okazji jubileuszu Krzemińskiego w r. 1910, wystosowany z Paryża i podpisany prócz Żeromskiego jeszcze przez: Artura Górskiego, Jana Hempla, W. Mitarskiego, Tadeusza Nalepińskiego i Andrzeja Struga.  Wiadomość, iż Żeromski jest autorem tej odezwy zawdzięcza wydawca p. Arturowi Górskiemu; odpis zaś jej uzyskał ze zbiorów rękopiśmiennych p. Stefana Dembego. [przypis redakcyjny]

do stanu (starop.) — na stanowisko. [przypis redakcyjny]

dostarczą koni i wozów na podwody komisarzom — nie byli obowiązani dawać ich hrabiemu. [przypis redakcyjny]

do starozakonnych rośnie niechęć — w latach tych antysemityzm wzmocnił się znacznie na tle konkurencji ekonomicznej. W r. 1876 ukazała się broszura Jana Jeleńskiego: Niemcy, Żydzi i my, która w ciągu kilku lat osiągnęła cztery wydania. W r. 1882 tenże Jeleński zaczyna wydawać pierwsze pismo antysemickie pt. „Rola”. W r. 1881 dochodzi w Warszawie do rozruchów antyżydowskich, które powtórzyły się w dwa lata później. [przypis redakcyjny]

dostatczek (starop.) — mająteczek. [przypis redakcyjny]

dostatek (…) czyni statek — przysłowie objaśnia Petrycy w Polityce: „Gdzie dostatek, tam statek, tj. gdzie dość majętności, tam łacny rząd być może, gdyż moc z dostatku płynie”. [przypis redakcyjny]

dostatnim — donośnym. [przypis redakcyjny]

dostawać — czekać. [przypis redakcyjny]

dostępować skały (starop.) — zbliżać się do skały. [przypis redakcyjny]

Dostrzegli to (…) niektórzy z Żydów (…), którzy przyjmowali, że Bóg, rozum boski, tudzież rzeczy będące w jego rozumie są tym samym — Jest to, jak zauważył Leibniz, teoria kabalistów. Znajduje się w księdze Zohar, w Pardes Rimonim Mojżesza Corduero. Cytaty podają: A. Franck, La Cabbale 72 i E. Saisset, Oeuvres de Spinoza, t. I, 223 [przypis redakcyjny]

dosuży (daw.) — dorodny. [przypis redakcyjny]

dosuży koń (daw.) — silny koń. [przypis redakcyjny]

do swego bytu — do miejsca swego bytowania, siedliska. [przypis redakcyjny]

do swej stać Febowi usługi / Żyd mężny kazał — Jozue wstrzymał słońce, ażeby mógł dokonać zwycięstwa nad Amorytami. [przypis redakcyjny]

Dosyć na dniu ma statek (…) ostatek — sens fragmentu: wystarczy już powagi w tym dniu, ostatek czasu poświęćmy zabawie. [przypis redakcyjny]

dosyt (starop.; tu forma N. lp: dosytem) — zaspokojenie potrzeb, nasycenie; por. współczesne wyrażenie: najeść się do syta. [przypis redakcyjny]

do szkut albo do komieg — statki wodne pod zboże; ostatnie w Litwie wzywane. [przypis redakcyjny]

doszto — domacano. [przypis redakcyjny]

do szyje (forma starop.) — do szyi, na szyję. [przypis redakcyjny]

Dotąd wierzch jeden Parnasu (…) wędrowca — Wykładacze Boskiej Komedii tak to miejsce tłumaczą: ponieważ jeden wierzchołek Parnasu Bachusowi, drugi Apollinowi był poświęcony, poeta chce tu wyrazić, że on siły swego geniuszu nie tylko filozofią, ale i teologią chciałby teraz wesprzeć. [przypis redakcyjny]

do ta strona — w gwarze ludu polskiego na terytorium litewsko-białoruskim wygłosowe „ę” wymawiane było jak „a” („ta strona” zamiast „tę stronę”) [przypis redakcyjny]

do tego / Miasta, gdzie kości schował syn Anchiza swego — Eneasz pogrzebał swego ojca Anchizesa w mieście Trapani (w staroż. Drepanum) na Sycylii. [przypis redakcyjny]

Do tej chaty nieś mię, łodzi! Wejdę tam, skąd trup wychodzi — pomysł poety udania się do chaty trupa tłumaczy Kleiner, Juliusz Słowacki, t. II, str. 117 wyd. II „smutnym zobojętnieniem i martwotą wewnętrzną”. [przypis redakcyjny]

do tej treści — To jest: do Boga. [przypis redakcyjny]

Do Teofila Januszewskiego — List do Teofila Januszewskiego pomieścił poeta na początku Pieśni V Podróży na Wschód. Ponieważ pisanie wiersza czysto sprawozdawczego, podobnego do rysunku czy obrazu oddającego tylko cechy czysto zewnętrzne obserwowanych widoków, sprawiało poecie duże trudności, opracował go aż w dziewięciu redakcjach. Jeden z wariantów brzmiał: „Znów się wyzłocił miesiąc na błękitach,/ Podobny owej Dyjany koronie,/ Co się paliła na Wulkanu szczytach/ Dla nas, siedzących cicho na balkonie/ Gdzieś w Neapolu, gdzieś na Świętej Łucji…/ Pamiętasz? — Takie uczucie nie wróci/ Ani zbieg takich wspomnień w jednej chwili/ Z takim księżycem…/ By na tym samym nawet usiąść ganku…/ Lecz wracam jeszcze do tego księżyca,/ Który nam wschodził z Wezuwiusza szczytów,/ Do tej kolumny, co się kładła gnąca/ Na lazurowym obrusie błękitów,/ Do tego Golfu (pamiętasz)…/ Dziwnie pomyśleć, że ktoś w Neapolu/ Po nas wziął widok księżyca i ganku/ I dzisiaj — pomyśl — czy to sen znikomy,/ Czy myśmy razem siedzieli na ganku,/ Patrząc na księżyc i na sine domy/ Łucji wybrzeża, i na ciche morze,/ Które się kładło przy złocistym wianku/ Białych sklepików…” Prawdopodobnie pod wpływem uwagi Januszewskiego, uczynionej we Włoszech, iż poezje Słowackiego są za trudne i szlachta ich nie zrozumie, poeta sili się na łatwość. Z tego powodu wprowadził stylizację chłodną, obiektywną, przypominającą utwory pseudoklasyczne z XVIII w. [przypis redakcyjny]

dotkliwy [język] (starop.) — dokuczliwy, zjadliwy. [przypis redakcyjny]

dotkliwy — ostry. [przypis redakcyjny]

dotkliwy (starop.) — dokuczliwy, zjadliwy [język]. [przypis redakcyjny]