Przypisy

A mniejszy grzech jest człowieka zabić, rzekł jeden filozof, niżli na stawieniu prawa pobłądzić; bo ono złe prawo długo będzie i ciała, i dusze ludzkie zabijało — Skarga powołuje się tutaj na „Plato, Dialog 5. de justo”, jednak ani pseudoplatoński dialog De iusto, ani żaden z dialogów Platona, łącznie z Państwem, publikowanym po łacinie jako De republica vel de iusto libri decem, nie zawierają niczego przypominającego podobne zdanie. [przypis edytorski]

amnion (daw., gr.) — owodnia, błona płodowa okrywająca bezpośrednio płód i mająca zapewnić mu środowisko wodne. [przypis edytorski]

Amnisos — port Knossos. [przypis edytorski]

amnistyja (daw.) — amnestia, zapomnienie win, uniewinnienie. [przypis edytorski]

Amnon — pierworodny syn króla Dawida i jego żony Achinoam, zgwałcił swoją przyrodnią siostrę Tamar (2Sm 3,2; 2Sm 13,1–17). [przypis edytorski]

amo, amare (łac.) — kochać (I koniugacja). [przypis edytorski]

Amo, ergo sum (łac.) — Kocham, wiec jestem. [przypis edytorski]

amo (łac.) — kocham. [przypis edytorski]

A mon… (frz.) — zu meinem einzigen Verlangen. [przypis edytorski]

Amon — główny bóg Teb, samoistny stwórca, dawca życia i obrońca sprawiedliwości dla uciśnionych. Od czasów Nowego Państwa, po przeniesieniu stolicy do Teb, utożsamiany z bogiem słońca Re, stał się najwyższym bóstwem panteonu i narodowym bogiem Egiptu. [przypis edytorski]

amonity — podgromada wymarłych głowonogów, przeważnie o płaskiej, spiralnej skorupie, żyjących od dewonu do końca kredy; ze względu powszechność występowania i swoją zmienność w czasie, amonity stanowią skamieniałości przewodnie, umożliwiające określenie wieku skał osadowych, w których są spotykane. [przypis edytorski]

Amoniusz, właśc. Ammoniusz (z łac.) a. Ammonios (gr.), mnich nitryjski — imię postaci historycznej: jeden z grupy 500 uzbrojonych mnichów nitryjskich przybyłych na pomoc patriarsze Aleksandrii, biskupowi Cyrylowi, skonfliktowanemu z cywilnymi władzami miasta, broniącymi praw niechrześcijańskich obywateli. Mnisi otoczyli powóz prefekta Orestesa, a Ammoniusz ranił go w głowę kamieniem. Napastnika pojmano i skazano na publiczną śmierć na torturach. Ciało Ammoniusza Cyryl wystawił w kościele ogłaszając go męczennikiem. [przypis edytorski]

Amon (mit. egip.) — bóg uosabiający powietrze i wiatr. [przypis edytorski]

Amon (mit. egip.) — główny bóg Teb, samoistny stwórca, dawca życia i obrońca sprawiedliwości dla uciśnionych. Od czasów Nowego Państwa, utożsamiany z bogiem słońca Re, stał się najwyższym bóstwem panteonu i narodowym bogiem Egiptu. [przypis edytorski]

Amon-Ra a. Amon-Re — bóg słońca, stwórca i władca świata, strażnik ładu i sprawiedliwości. Jego kult powstał przez utożsamienie tebańskiego boga-stwórcy Amona, który w czasach Nowego Państwa zyskał rangę bóstwa państwowego, ze słonecznym bogiem Re, popularnym na terenie całego Egiptu od czasów Starego Państwa. [przypis edytorski]

Amontilado (właśc. Amontillado) — odmiana sherry, hiszpańskiego wzmocnionego wina. [przypis edytorski]

amoraici — uczeni żydowscy, kontynuatorzy tannaitów, działający między 219 a 500 r. n.e. w dwóch ośrodkach: w Erec Jisrael i Babilonii, zajmujący się objaśnianiem Miszny; z ich prac powstała Gemara (w dwóch wersjach: babilońskiej i jerozolimskiej). [przypis edytorski]

Amor allatus est (łac.) — miłość jest skrzydlata. [przypis edytorski]

Amor — anagram słowa „Roma” autorstwa Julesa Micheleta. [przypis edytorski]

Amor — bóg miłości, gr. Eros, przedstawiany jako chłopiec z łukiem i strzałami. [przypis edytorski]

Amor ch'a nul amato amar perdona. — Dante Alighieri, Boska komedia, Piekło, Pieśń V, w. 103; „Miłość, która od miłowania nie zwalnia nikogo, kto jest kochany, [Franczesko]” (w tłum. E. Porębowicza: „Miłość, co zawsze miłością się płaci”). Motto to, podobnie jak dedykacja „Poświęcone Marii” pojawia się w wydaniu drugim utworu, z 1838 r. Pierwsze wydanie (Wrocław 1834) pisarz opatrzył zamiast tego mottem z Melmotha wędrowca (oryg. Melmoth the Wanderer 1820) Charlesa Roberta Maturina (1782–1824): „I loved her as a child, I loved her as a youth, but she did love me”, przetłumaczone jako: „Kochałem ją dzieckiem, kochałem ją młodzieńcem, ale ona nigdy mnie nie kochała”. Niestety fragmentu o tym brzmieniu nie ma w przywołanej powieści. Wersja z mottem z Maturina została wydana w oprac. J. Czubka z 1912 r. [przypis edytorski]

Amor Dei (łac.) — miłość Boga; miłość do Boga. [przypis edytorski]

amor Dei (łac.) — miłość Boga. [przypis edytorski]

Amorejczycy — wspominany w Biblii lud pogański. [przypis edytorski]

Amor (…) est titillatio concomitante idea causae externae (łac.) — miłość nie jest przedmiotem moich dociekań; dosł. miłość jest ideą wzajemnego łechtania nienależącą do sprawy. [przypis edytorski]

amorevol vostro, come figliuolo (wł.) — twój kochający, jak syn. [przypis edytorski]

amor fati (łac.) — miłość (do) losu. [przypis edytorski]

amor fati (łac.) — ukochanie losu. [przypis edytorski]

amorficzny — bezkształtny, niemający określonych kształtów. [przypis edytorski]

amorficzny — bezkształtny. [przypis edytorski]

amorfizm (z gr.) — bezpostaciowość, bezkształtność. [przypis edytorski]

amorfny a. amorficzny — o nieokreślonym kształcie. [przypis edytorski]

amor in caritas (łac.) — miłość w trosce, miłość przez troskę. [przypis edytorski]

amor intellectualis dei (łac.) — intelektualna miłość ku bogu. [przypis edytorski]

amor intellectualis Dei (łac.) — intelektualne umiłowanie Boga. [przypis edytorski]

amor intellectualis (łac.) — miłość intelektualna. [przypis edytorski]

amorliwy — skłonny do amorów, tj. do miłostek; por. łac. amor: miłość. [przypis edytorski]

Amor (mit. gr.) — bóg miłości. [przypis edytorski]

Amor (mit. rzym.) — bóg i uosobienie miłości. [przypis edytorski]

Amor (mit. rzym.) — bóg miłości, gr. Eros, przedstawiany jako chłopiec z łukiem i strzałami. [przypis edytorski]

Amor (mit. rzym.) — bóg miłości i pożądania, przedstawiany jako chłopak z łukiem i strzałami. [przypis edytorski]

Amor (mit. rzym.) — bóg miłości. [przypis edytorski]

Amor (mit. rzym.) — bóg miłości, syn Wenus i Marsa, przedstawiany zwykle jako skrzydlaty chłopczyk z łukiem, z którego „poluje na serca” (jeśli czyjeś serce Amor ustrzeli swą strzałą, musi on nieuchronnie ulec uczuciu miłości). [przypis edytorski]

Amor (mit. rzym.) — bóg miłości, syn Wenus i Marsa, przedstawiony jako skrzydlaty chłopczyk z łukiem. [przypis edytorski]

Amor (mit. rzym.) — syn Wenus i Marsa, bóg miłości. [przypis edytorski]

Amor (mit. rzym.) — w mitologii starożytnych Rzymian bóg miłości. [przypis edytorski]

amoroso (hiszp.) — pieszczotliwie, czule. [przypis edytorski]

amoroso (wł.) — zakochany; kochający. [przypis edytorski]

amor patriae (łac.) — miłość ojczyzny. [przypis edytorski]

Amor puo far perfetti… — fragment sonetu Michała Anioła Buonarotti. Przekład Lucjana Siemieńskiego ():…Miłość doskonali Ducha na ziemi, w niebie go krzysztali. [przypis edytorski]

Amor vincit omnia (łac.) — Miłość zwycięża wszystko. [przypis edytorski]

amor (wł.) — miłość. [przypis edytorski]

amoryci — plemiona zamieszkujące północną część Ziemi Obiecanej (ziemie zwane Amurru) mające stolicę w Cheszbonie (Joz 12,2). Ziemie podbite przez Jozuego (Joz 12,7–24). [przypis edytorski]

amory (daw.) — flirty, miłostki. [przypis edytorski]

amory (z łac.) — miłości, miłostki, flirty. [przypis edytorski]

Amor (z łac.) — w mit. rzym. bóg miłości. Utożsamiany z greckim Erosem. Symbol miłości zmysłowej, cielesnej. [przypis edytorski]

amoureuse (fr.: kochająca, zakochana) — tu: amantka. [przypis edytorski]

amoureuse (fr.) — kochanka. [przypis edytorski]

Ampère, Jean-Jacques (1800–1864) — historyk i literat francuski. [przypis edytorski]

amphimixis (biol., z gr.) — połączenie gamety żeńskiej i męskiej; termin wprowadzony w 1891, obecnie w jęz. polskim nieużywany. [przypis edytorski]

ampir — własc. empire (fr.: imperium), styl dekoracji wnętrz, rozwinął się na początku XIX w. pod wpływem odkrywanej właśnie sztuki starożytnej egipskiej i rzymskiej. [przypis edytorski]

ampla — lampa wisząca zaopatrzona w płytki klosz. [przypis edytorski]

ampla — z niem. die Ampel, światło, źródło światła (obecnie przede wszystkim: sygnalizacja świetlna). [przypis edytorski]

amplety (z fr. emplette) — zakupy, sprawunki. [przypis edytorski]

amplifikować (daw.) — przesadzać, przerysowywać w opowiadaniu. [przypis edytorski]

Ampsankta Jar — nad jeziorem Amapsanktus w kraju Hirpinów. Szkodliwe wyziewy jeziora dały powód do wierzeń, że w jego okolicy znajduje się wejście do piekieł. [przypis edytorski]

ampułka — dzbanuszek, w którym w czasie mszy podaje się kapłanowi wino i wodę. [przypis edytorski]

ampułka — tu: naczynie liturgiczne w religii katolickiej. [przypis edytorski]

Amram i Jochewed — rodzice Mojżesza. [przypis edytorski]

Amram — syn Kehata, miał żonę Jokebed, która urodziła mu synów Aarona, Mojżesza oraz córkę Miriam (Lb 26, 58–59). Pochodzi od niego ród Amramitów (Lb 3,27). [przypis edytorski]

Amrawati — miasto w środkowych Indiach, we wsch. części stanu Maharasztra, w dystrykcie Amarawati. [przypis edytorski]

Amru, właśc. Umar ibn al-Chattab (634–641) — dziś popr. Omar; drugi z kalifów arabskich (od 634), jeden z twórców potęgi imperium arabsko-muzułmańskiego: zdobył trzy czwarte terytorium Bizancjum i podbił perskie imperium Sasanidów; późniejsze o kilka wieków źródła podają, że po zdobyciu Egiptu nakazał spalenie sławnej Biblioteki Aleksandryjskiej. [przypis edytorski]

a. m. — skrót od łac. ante meridiem: przed południem. [przypis edytorski]

A. M. — skrót od łac. ante meridiem (przed południem), używany powszechnie w jęz. angielskim. [przypis edytorski]

Amszaspandy, popr. Amszaspandowie (mit.) — dobre duchy stworzone przez Ahura Mazdę do walki ze złymi duchami Arymana. [przypis edytorski]

Am Tische war noch ein Plaetzchen, da hast du, mein Liebchen, gefehlt (niem.) — Przy stoliku było jedno puste miejsce, brakowało tam ciebie, kochanie; cytat z wiersza Heinricha Heinego Sie saßen und tranken am Teetisch (Siedzieli i pili herbatkę), opisującego salonową dyskusję na temat miłości. Cytat pochodzi z ostatniej strofki i wskazuje na niedopowiedzenie: ten, kto wie naprawdę, czym jest miłość, milczy. [przypis edytorski]

amtman — najwyższy urzędnik administracyjny i sądowy mianowany przez władcę, zarządzający majątkiem, zamkiem i wsią w krajach niemieckich. [przypis edytorski]

amtman (z niem. Amtmann) — zarządca. [przypis edytorski]

amty (z niem.) — urzędy. [przypis edytorski]

A much abused letter — książka Tyrrella z 1906 roku. [przypis edytorski]

Amu-daria — rzeka w Uzbekistanie, Turkmenistanie i Afganistanie, jej odcinek stanowi także granicę Tadżykistanu. [przypis edytorski]

amulet — przedmiot chroniący osobę przed czarami lub nieszczęściem. [przypis edytorski]

Amundsenów, Piccardów, Noguszich — Roald Amundsen (1872–1928): norweski badacz polarny, zdobywca bieguna południowego (1911); w 1926 przeleciał nad biegunem północnym na sterowcu; Auguste Piccard (1884–1962): szwajcarski fizyk, wynalazca i badacz, skonstruował balon, w którym w 1931 jako pierwszy człowiek wzniósł się w stratosferę, gdzie dokonał pomiarów atmosfery i promieniowania kosmicznego; Hideyo Noguchi (1876–1928): japoński bakteriolog, w 1911 odkrył krętka kiły. [przypis edytorski]

Amundsen, Roald (1872–1928) — norweski badacz polarny, zdobywca bieguna południowego (1911); w 1926 przeleciał nad biegunem północnym na sterowcu; w czerwcu 1928 wyruszył na pomoc wyprawie Nobilego i razem z załogą wodolotu zaginął bez wieści podczas przelotu nad Arktyką. [przypis edytorski]

Amundsen — Roald Engelbregt Gravning Amundsen – norweski badacz polarny, pierwszy zdobywca bieguna południowego. [przypis edytorski]

amunicją — dziś popr. forma B. lp: amunicję. [przypis edytorski]

amuretka (daw., z fr.) — miłostka; romans; tu zamiast popr.: amoretka (daw., zwykle w lm): mlecz cielęcy, rdzeń z kości pacierzowej cieląt wykorzystywany jako potrawa. [przypis edytorski]

Amur — rzeka we wschodniej Azji, płynąca przez terytoria Rosji, Mongolii i Chin. [przypis edytorski]

Amursana (1722–1757) — książę mongolskich Ojratów. W 1754 zainicjował bunt Ojratów (w Dżungarii) i Mongołów zachodniej Mongolii przeciwko Chinom władających wówczas Mongolią. Po klęsce powstania i odwetowej rzezi ludności ojrackiej przeprowadzonej przez wojska chińskie, przedostał się do Rosji. Wkrótce zmarł tam na ospę. [przypis edytorski]

Amykle — miasto w Lacjum nad Morzem Tyrreńskim. [przypis edytorski]

amylnitryt — azotyn amylu, stosowany jako środek obniżający ciśnienie krwi i napięcie mięśni gładkich bądź jako antidotum na zatrucie cyjankiem. [przypis edytorski]

a myśl sama o tym barwę z twarzy zdziera — sens: na samą myśl o tym człowiek blednie. [przypis edytorski]

amžinyvas — amžinas. [przypis edytorski]

Anabasis, pol. Anabaza — pamiętniki wojskowe Ksenofonta z Aten (ok. 430–ok. 355 p.n.e.), greckiego pisarza, historyka i żołnierza najemnego, opisujące liczącą 1000 mil drogę powrotną do ojczyzny armii 10 tysięcy najemników greckich zwerbowanych przez satrapę perskiego Cyrusa Młodszego przeciwko jego bratu, królowi Persji Artakserksesowi II. [przypis edytorski]

Anabasis — utwór znany również jako Wyprawa Cyrusa, jeden z pierwszych pamiętników wojennych. Ksenofont opisuje w nim brawurowy powrót greckiego wojska najemnego spod Kunaksy w Babilonii do Grecji. [przypis edytorski]

ana Boga twego będziesz się bać i jemu samemu będziesz służyć, a przez imię jego będziesz przysięgał — 5. Mojż 6, 13. [przypis edytorski]

Anacapri — miejscowość i gmina we Włoszech, w regionie Kampania, w prowincji Neapol, na wyspie Capri. [przypis edytorski]

Anacharsis (VI w. p.n.e.) — scytyjski filozof, przez niektórych autorów starożytnych zaliczany do siedmiu mędrców; pochodził z królewskiego rodu, przybył ze Scytii do Aten w czasie, gdy Solon zajmował się reformowaniem państwa; według niektórych miał być wynalazcą kotwicy oraz koła garncarskiego (zob. Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy sławnych filozofów I 105). [przypis edytorski]

anachoreczny (daw.) a. anachoretyczny — pustelniczy, ascetyczny. [przypis edytorski]

anachoreta — asceta, pustelnik. [przypis edytorski]