Przypisy

Pliniusz wspomina o jednej siedzącej Weście, dłuta Skopasa (…) — [Pliniusz,] Natur. Historia, lib. XXXVI, sect. 4, p. 727, ed. Hard. „Scopas fecit (…) Vestam sedentem (…) in Servilianis hortis”. Musiał mieć te słowa w myśli Lipsius, gdy (De Vesta, cap. 3) pisał: „Plinius Vestam sedentem effingi solitam ostendit, a stabilitate”. Ale Lipsius nie powinien był tego, co Pliniusz mówi o jednym tylko posągu Skopasa, podawać za powszechnie panujący charakter. Sam on spostrzega, że na monetach Westa ukazuje się równie często w stojącej, jak w siedzącej postaci: tym przecież nie poprawia Pliniusza, lecz poprawia tylko własne swoje błędne uprzedzenie. [przypis redakcyjny]

pliszki — gra polegająca na rzucaniu czterech rozłupanych drewienek z gałęzi. Wygrana zależała od tego, czy ktoś rzucił do pary, tj. dwa drewienka na stronę płaską, białą i drugie dwa na stronę półokrągłą lub wszystkie cztery na jedną stronę. [przypis redakcyjny]

plon (daw.) — [tu:] zdobycz. [przypis redakcyjny]

plucho — flądro, brudasie. [przypis redakcyjny]

pludrami — spodniami. [przypis redakcyjny]

pludry (daw.; z niem. Pluderhosen) — krótkie, bufiaste spodnie z pionowymi rozcięciami ukazującymi podszewkę, sięgające do połowy ud lub do kolan. Moda na pludry pojawiła się w XVI w. w Niemczech; wkrótce stały się popularne w całej Europie. Stanowiły element daw. stroju dworskiego, jak również ubioru żołnierskiego. W Polsce w XVII–XVIII w. nazywano tak każde spodnie sięgające powyżej kolan; por. pumpy. [przypis redakcyjny]

pludry — krótkie, bufiaste spodnie, część dawnego stroju dworskiego lub żołnierskiego. [przypis redakcyjny]

Pludry — Niemcy (pogardl., od rodzaju spodni). [przypis redakcyjny]

plugawe krwią (starop.) — poplamione krwią. [przypis redakcyjny]

plugawy (starop.) — lichy. [przypis redakcyjny]

plugawy (starop.) — nieobyczajny. [przypis redakcyjny]

plundrować (starop., z niem.) — plądrować. [przypis redakcyjny]

pluski — ogon rybi. [przypis redakcyjny]

plus quam satis (łac.) — więcej, niż potrzeba. [przypis redakcyjny]

pluta (starop.) — słota. [przypis redakcyjny]

Pluton — w mit. rz. władca świata podziemnego, syn Saturna, brat Jupitera i mąż Prozerpiny (gr. Persefony). [przypis redakcyjny]

Plutos — bóg pieniędzy i bogactwa. [przypis redakcyjny]

plużyć (daw.) — powodzić się. [przypis redakcyjny]

pódź (forma starop.)— pójdź, chodź. [przypis redakcyjny]

pójdę teraz do Kapucynów — mowa o kościele Kapucynów (z XVII w., fundacji króla Jana III Sobieskiego), sąsiadującym z pałacem Paca. [przypis redakcyjny]

Póki czas nam słodko bieży (…) wrażenie wszelkiej rozkoszy wytrzyma — Treść tej mowy jest taka: nasza istota duchowa stanie się doskonalsza, kiedy z arcymiłością na nowo się zespolimy. Wtedy będziemy głębiej spoglądać i żywiej świecić. Ale i nasze ciała staną się zarazem doskonalszymi i jeszcze mocniej świecić będą, jak nasz blask teraźniejszy. I nasze oczy, wzmocnione w stosunku użycia niebieskich rozkoszy, będą mogły używać i znosić ten blask zbyteczny. [przypis redakcyjny]

póki jeszcze kamienny w polu słup nie stoję — dopóki jeszcze nie zamieniłem się w kamień; zob. też w. 25 o skamieniałej Niobe. [przypis redakcyjny]

Póki stali, Menelaj (…) poważnym — Iliada, III, 210–211. [przypis redakcyjny]

półgęsek (daw.) — połowa tylnej części gęsi bez nogi i bez kości, obszyta w gęsią skórę i uwędzona. Rodzaj wędliny z gęsi. [przypis redakcyjny]

półgodzinie (daw. forma) — pół godziny. [przypis redakcyjny]

półhak — strzelba. [przypis redakcyjny]

półimperiał — dawna moneta rosyjska wartości 5 rubli srebrnych. [przypis redakcyjny]

pół- lub nocy, lub dnia — z północy lub z południa. [przypis redakcyjny]

półmiski spełna będą, przyjmie ji Żydek — po kosztownych ucztach sreberko idzie na zastaw do Żyda. [przypis redakcyjny]

półmiski — wyszukane potrawy. [przypis redakcyjny]

półokręcie (daw.) — mały okręt. [przypis redakcyjny]

późnéj. [przypis redakcyjny]

późny (daw.) — dawny, odległy czasem. [przypis redakcyjny]

po 12 ziarn — z jednego zasianego ziarna; tj. po 12 jednostek miary z każdej wysianej jednostki. [przypis redakcyjny]

poalterować się — zgryźć się. [przypis redakcyjny]

pobiała — warstwa cynku, którą powleczony jest przedmiot; biel cynkowa. [przypis redakcyjny]

pobiegała — przebiegała. [przypis redakcyjny]

pobitej księżej (starop. forma) — zamiast: pobitych księży; księża rzeczownik żeński lp, utworzony podobnie jak: szlachta, wójcia, bracia, studencia, por.: Prace filologiczne, Kryński: „Rzeczowniki zbiorowe typu bracia”. [przypis redakcyjny]

pobłaźnić (starop.) — ogłupić. [przypis redakcyjny]

pobliżu (daw. forma) — w pobliżu. [przypis redakcyjny]

pobliżu (daw.) — w pobliżu. [przypis redakcyjny]

pobliżu — [tu:] w pobliżu. [przypis redakcyjny]

pobór — podatek od łanu. [przypis redakcyjny]

pobocz (daw.) — lejce, cugle. [przypis redakcyjny]

pobożność — tu: przywiązanie. [przypis redakcyjny]

pobrać — złupić, obedrzeć. [przypis redakcyjny]

Po bracie się pocieszył koroną i żoną — Jan Kazimierz ożenił się z Marią Ludwiką Gonzagą, wdową po Władysławie IV. [przypis redakcyjny]

pobrat (daw.) — pobratymstwo, zbratanie się. [przypis redakcyjny]

poćwiczyć się (starop.) — nauczyć [ćwiczyć]. [przypis redakcyjny]

Po chleb aniołów wyciągałaś szyję — Przez chleb aniołów poeta rozumie wyższą wiedzę spekulacyjną, umiejętność, która umysłowego łaknienia człowieka na tej ziemi dostatecznie nie zaspokaja, a którą tylko w życiu wiecznym, pozaświatowym całą obejmie i sytym się stanie. [przypis redakcyjny]

pochmurze (daw.) — pochmurne niebo. [przypis redakcyjny]

Pochodnia, co tu przyświeca twej doli — Poeta nadmienia tu o łasce bożej, która go oświeca, o czym w pierwszych dwóch pieśniach Piekła nas obszerniej objaśnił. [przypis redakcyjny]

pochodzenie (…) Piotra zmieniało się (…) trzykrotnie: naprzód kazano mu być bratem czarnoleskiego Jana (…). Pierwszy domysł (…) upadł już dawno, zbity (…) przez (…) Przyborowskiego — [por. tegoż] Wiadomość o życiu i pismach Jana Kochanowskiego, Poznań 1857. [przypis redakcyjny]

pochodzenie (…) Piotra zmieniało się (…) trzykrotnie: naprzód kazano mu być bratem czarnoleskiego Jana (…). Pierwszy domysł (…) upadł już dawno, zbity (…) przez (…) ks. Gackiego — [por.] O rodzinie Jana Kochanowskiego, Warszawa 1869. [przypis redakcyjny]

pochodzenie (…) Piotra zmieniało się (…) trzykrotnie: naprzód kazano mu być bratem czarnoleskiego Jana (…). Pierwszy domysł (…) upadł już dawno, zbity (…) przez (…) Plenkiewicza — [por.] Dzieła Jana Kochanowskiego, Wyd. pomn., t. IV, cz. I, Warszawa 1884. [przypis redakcyjny]

pochodzenie (…) Piotra zmieniało się (…) trzykrotnie: naprzód kazano mu być bratem czarnoleskiego Jana (…). Pierwszy domysł (…) upadł już dawno, zbity gruntownie naprzód przez Aleksandra Krasickiego — [por.] Biblioteka nauk. Zakładu Ossol[ińskich], t. VI. [przypis redakcyjny]

pochodzisty (daw.) — przystępny. [przypis redakcyjny]

pochodzony (starop.) — [tu:] przechodzony, stary. [przypis redakcyjny]

pochodzony — zniszczony. [przypis redakcyjny]

pochop (daw.) — rozmach. [przypis redakcyjny]

pochopniejszy — tu: bardziej skoczny. [przypis redakcyjny]

pochopny (daw.) — prędki, wartki. [przypis redakcyjny]

pochutnywać (daw.) — smakować sobie, podobać się. [przypis redakcyjny]

pochutnywać sobie (starop.) — unosić się radością. [przypis redakcyjny]

Pochwała głupstwa (1509) to tytuł satyry jednego z najsłynniejszych humanistów, Erazma z Rotterdamu, w której krytyka stosunków średniowiecznych ujęta została w ironiczną formę niby panegiryku. Przesyłając królowi autograf wiersza, pisał Krasicki w liście z 7 IX 1781 r.: „Poprzednikiem moim w tej mierze był Erazm; żart jego dowcipny zdał mi się być sposobną materią do satyry”. (I. Krasicki, Pisma wybrane, t. IV, s. 267). [przypis redakcyjny]

pochwalem (starop.) — pochwalę (forma gwarowa); [iako godne nigdy nie pochwalem: nigdy nie pochwalę tak, jak są tego godne; red. WL]. [przypis redakcyjny]

Pochwalony — zwyczajowy skrót tradycyjnego powitania „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”, tu połączony charakterystycznie z „miejskim”: dobry wieczór państwu. [przypis redakcyjny]

pociągać — tu: przedłużać, powiększać. [przypis redakcyjny]

pociągnąć, ciągnąć — gra słów. [przypis redakcyjny]

pociągnąć — wyraz sądowy: wziąć na tortury, gdyż kat wiszącego za nogi i ręce za pomocą korby pociągał; por. Kitowicz, Opis obyczajów II, 17. Wyd. II. Petersburg 1855. [przypis redakcyjny]

pociągnąć — wziąć na tortury; wymusić zeznania. [przypis redakcyjny]

pociecha (daw.) — radość i nadzieja; pocieszenie. [przypis redakcyjny]

pociecha (gaudium) (…) zgryzota (conscientiae morsus) — Zob. Przyp. 2 do Tw. 18. [przypis redakcyjny]

pociecho — do dziś określa się dziecko jako pociechę. [przypis redakcyjny]

Pociecho moja ty, książeczko… — wiersz ten zamieszczony był w „Chimerze” w r. 1905. Jest to jedyny utwór liryczny, który Wyspiański sam zgodził się oddać do druku. [przypis redakcyjny]

po ciemnie — po ciemku (por. ciemno). [przypis redakcyjny]

pocieno — tj. pójdź jeno. [przypis redakcyjny]

pocieszny (daw.) — przynoszący pocieszenie. [przypis redakcyjny]

pocieszny — tu: pocieszający. [przypis redakcyjny]

począł — zaczął. [przypis redakcyjny]

Początek rozdziału Pierwsze ostrzeżenie, skreślony przez cenzurę carską z wydania książkowego Lalki. Fragmentu tego nie włączono do tekstu, gdyż w scenie zastępczej Prus wprowadził szereg nowych szczegółów, które później w toku powieści odgrywają pewną rolę. [przypis redakcyjny]

poczci a. poćci (starop. forma) — przeczytaj. [przypis redakcyjny]

poczciwość czynić czemu (starop.) — cześć oddawać. [przypis redakcyjny]

poczciwość (starop.) — cześć, poszanowanie. [przypis redakcyjny]

poczciwość (starop.) — zaszczyt. [przypis redakcyjny]

poczciwość — tu: uznanie godności osobistej, honoru. [przypis redakcyjny]

poczciwość uczynić (starop.) — [okazać] cześć, łaskę. [przypis redakcyjny]

poczciwy (starop.) — szlachetny (godny czci), dobry. [przypis redakcyjny]

poczęty człowiek żył i zmarł bez zmazy — Jezus Chrystus, którego święte imię poeta w piekle tylko przez peryfrazę wspomina. [przypis redakcyjny]

poczedszy (starop.) — [forma imiesłowowa] przeczytawszy. [przypis redakcyjny]

poczet — czeladź pocztowa, szeregowi. [przypis redakcyjny]

poczet — tu: rachunek. [przypis redakcyjny]

pocznimy — pocznijmy, zacznijmy. [przypis redakcyjny]

Poczobutt-Odlanicki, Marcin (1728–1810) — astronom i matematyk, jezuita, profesor Akademii Wileńskiej, współzałożyciel obserwatorium astronomicznego w Wilnie. [przypis redakcyjny]

poczta — poczesne, podarunek. [przypis redakcyjny]

pocztarskie — pocztowe. [przypis redakcyjny]

pocztarz — poczciarz, jadący z pocztą. [przypis redakcyjny]

pocztowy — członek pocztu, sługa. [przypis redakcyjny]

pocztowy — wpisany w poczet, zwykły żołnierz. [przypis redakcyjny]

poczt — poczet; tu: oddział, zastęp. [przypis redakcyjny]