Przypisy

podrzędnić — czynić podrzędnym, mniej ważnym. [przypis redakcyjny]

pod Sedanem — w Ardenach, nad Mozą. W czasie wojny francusko-niemieckiej, 2 września 1870 wojska francuskie poniosły tam straszliwą klęskę, a Napoleon III dostał się do niewoli. [przypis redakcyjny]

podsięwodne młyńskie koło — koło młyńskie poruszane wodą spadającą poniżej jego osi. [przypis redakcyjny]

podskarbi wielki — urząd ministra skarbu w dawnej Polsce. [przypis redakcyjny]

podsłuchując — tu: nasłuchując. [przypis redakcyjny]

podsłuchy a. posłuchy — straże, czujki. [przypis redakcyjny]

podsobek — koń siodłowy z lewej strony w zaprzęgu, na którym siedział woźnica; kto przedtem rej wodził (…) będzie na podsobku chodził: pan stanie się sługą. [przypis redakcyjny]

podstarości nowomiejski — Odróżnić należy podstarościego (ekonoma, rządcę) w dobrach prywatnych od podstarościego, zastępcy starosty w grodzie. Takim podstarościm grodowym był Komorowski w Nowym Mieście Korczynie nad Wisłą w ówczesnym województwie kieleckim. [przypis redakcyjny]

podstarości — rządca. [przypis redakcyjny]

podstarości — tutaj: włodarz, gumienny. [przypis redakcyjny]

podstarości — tu: zarządca dóbr ziemskich, ekonom. [przypis redakcyjny]

podstarości — włodarz, rządca majątku. [przypis redakcyjny]

podstarości — zw. również karbowym, był w majątkach ziemskich pomocnikiem ekonoma i do obowiązków jego należało bezpośrednie doglądanie prac, zwłaszcza w polu. [przypis redakcyjny]

podstawą naszych czystych zmysłowych pojęć — „Kant nazywa nasze pojęcia zmysłowymi, dlatego że przedmiotową realność osiągają jedynie tylko przez odnoszenie się do oglądów zmysłowych (w przeciwstawieniu do umysłowych). Czyste zmysłowe pojęcia pochodzą od czystych oglądów (przestrzeni i czasu).” (Objaśnienie Adickesa w wydaniu Krytyki czystego rozumu s. 175). [przypis redakcyjny]

podstoli, cześnik, krajczy — urzędy powiatowe lub ziemskie, czysto tytularne, zajmowane przez średnią szlachtę. Rodowód swój wiodą od dawnych urzędów dworskich. [przypis redakcyjny]

podstoli — pierwotnie jeden z urzędów stołu królewskiego, zastępca stolnika, później również jeden z urzędów ziemskich. [przypis redakcyjny]

podsyca się bardziej niezgoda aniżeli zgoda — „Discordia, concordia” w Op. Posth. i odpowiednio w Nag. Schr. Vloten-Land poprawili na: „discordia, concordia”. Przyjęli to Baensch (przekł. niem.) i Appuhn (przekł. fr.). Gebhardt nie godzi się ze względu na nieprawdopodobnie nagłą zmianę podmiotu. Mielibyśmy więc: „podsyca się bardziej niezgodą aniżeli zgodą”. Ale co jest tu podmiotem? Właśnie chodzi o zgodę tutaj, jak i w Rozdz. 14–23 oraz we wskazanym Przypisku. [przypis redakcyjny]

podszańcować (starop.) — podemknąć. [przypis redakcyjny]

pod [sześć tysięcy] (starop.) — około. [przypis redakcyjny]

podszywać (daw.) — tu: ranić, drażnić. [przypis redakcyjny]

pod Trzemeszną — bitwa 24 sierpnia 1656 r.; Trzemeszna: dziś Strzemeszna, miejscowość położona w okolicach Rawy, pierwotna nazwa pochodziła od słowa trzemcha: czeremcha. [przypis redakcyjny]

pod trzydzieści (daw.) — około trzydzieści. [przypis redakcyjny]

Podwale — jedna z ruchliwych ulic na Starym Mieście, wychodząca z placu Zamkowego. [przypis redakcyjny]

pod wieczór — tu: do wieczora. [przypis redakcyjny]

podwika (starop.) — kobieta. [przypis redakcyjny]

podwika (starop.) — niewiasta; [kobieta]. [przypis redakcyjny]

podwika (starop.) — [tu:] zasłona, zawinięcie głowy. [przypis redakcyjny]

pod Wissemburgiem i Reichshoffen — pod Wissemburgiem i Reichshoffen w Alzacji zadali Prusacy klęskę Francuzom w r. 1870. [przypis redakcyjny]

podwój (daw. forma) — podwoje. [przypis redakcyjny]

podwójnych nieszczęść sprawca — tj. nie­szczęść zarówno dla zwyciężonych, jak i dla zwycięzców, albo­wiem drogą ceną krwi najlepszych bohaterów okupują oni zwy­cięstwo. [przypis redakcyjny]

podwójonego — tu: mającego 2 zamiast 3 pocztowych. [przypis redakcyjny]

podwój (starop.) — drzwi; na podwoju (wesprzeć się): na drzwiach, w drzwiach, na odrzwiach (skrzydłach drzwi). [przypis redakcyjny]

podwoja (starop. forma D. lp) — bocznej futryny drzwi. [przypis redakcyjny]

pod wstydu liściami — pod strażą wstydu. [przypis redakcyjny]

podymne — podatek od dymu (od każdej chaty). [przypis redakcyjny]

Podździe — Poggio; [dziś] miasto Puy nad górną Loarą w departamencie Haute-Loire we Francji; z Podździu: z Poggio. [przypis redakcyjny]

podżeg a. podżega (daw.) — podżeganie; podszept, namowa do złego. [przypis redakcyjny]

podział nikczemnych — udziałem słabych, niedołężnych. [przypis redakcyjny]

Podział Sycyny między obu dotąd „niedzielnych” braci — w r. 1563 (f. 2. p. octavas ss. Corp. Christi). R. Plenkiewicz: Jan Kochanowski (Dzieła, wyd. pomn. t. IV. cz. I. Warszawa 1884), s. 27. Ks. Gacki (O rodzinie Jana Kochanowskiego, s. 41) wziął mylnie datę oblatowania (1572) za rok sporządzenia (1563) dokumentu podziałowego. [przypis redakcyjny]

podzieleniu — takim, by nigdy władza wykonawcza nie skupiła się w jednym ręku, ani w jednym ciele; a więc poszczególne ministerstwa, a nie rząd solidarny; zasada zgodna zarówno z duchem prawa publicznego dawnej Polski, jak z teoriami końca XVIII w. [przypis redakcyjny]

Pod zielonego lwa leży szponami — Lew zielony był to herb Sinibalda Ordelafi, który panował w Forli. To miasto pod komendą właśnie tu przemawiającego Gwida z Montefeltro z wielką stratą odparło Francuzów wezwanych przez papieża Marcina IV do oblężenia jego murów. [przypis redakcyjny]

pod zimne Tryjony — do kraju północnego. [przypis redakcyjny]

poëtis atque pictoribus (łac.) — poetom i malarzom. [przypis redakcyjny]

Poeci dawniej (…) uśmiech z lic ich widziałem — Poeci uśmiechają się, przypominając błąd swój, z jakim marzyli o szczęśliwości wieku złotego. Wirgiliusz jest tu jeszcze obecny, a jednak nic nie mówi. Albowiem tu rozum może tylko uznać prawdę nauki, jaką słyszy, ale sam przez siebie nic już więcej nauczyć nie może. [przypis redakcyjny]

poenam colli (łac.) — karę gardła (śmierci). [przypis redakcyjny]

poenam (łac.) — karę. [przypis redakcyjny]

poena peccati (łac.) — kara za grzech. [przypis redakcyjny]

poena peccati (łac.) — kara za zbrodnię. [przypis redakcyjny]

poeta — chodzi o Homera, autora Iliady i Odysei, w których opisana jest wojna trojańska i losy jej bohaterów, ślepy poeta (zob. w. 57). [przypis redakcyjny]

poeta naśladował artystów (…) uczeni uważający to przypuszczenie za prawdę — Maffei, Richardson i jeszcze w nowszych czasach pan von Hagedorn (Betrachtungen über die Malerei, p. 37; Richardson Traité de la peinture, t. III, p. 513). Des Fontaines nie zasługuje chyba na to, abym go z tymi mężami zestawiał. W uwagach do przekładu Wergiliusza i on wprawdzie utrzymuje również, że poeta miał grupę przed oczyma, ale jest tak ciemnym, że uważa ją za dzieło Fidiasza. [przypis redakcyjny]

Poeta (…) powiada (…) przemawiając do samego obrazu — Philippus (Anthol., lib. IV, cap. 9 ep. 10). [przypis redakcyjny]

poeta temu rymarzowi nazwisko Tychius daje, ale (…) powiada Herodot — Herodotus, De vita Homeri, p. 756; edit. Wessel. [przypis redakcyjny]

poeta Wulkana zmęczonym, a twarz jego (…) płonącą nazywa — [por.] Statius (poeta rzymski 15–98 po Chr.), Silvae, 5 w. 8; Polym. Dial., VIII, p. 84. [przypis redakcyjny]

poety czasów dawnych — Werter ma na myśli pieśni Osjana, które pochodziły rzekomo z III wieku po Chrystusie. [przypis redakcyjny]

poezja rajska — przez poezję rajską rozumie zapewne Goszczyński opowiadania biblijne o stworzeniu pierwszych ludzi i o raju. [przypis redakcyjny]

Poezjo… — przekleństwo rzucone na poezję w chwili klęski dowodzi, że marzenia o sławie, które go pchnęły do podjęcia walki, traktuje Henryk jako jeden z pomysłów poetyckich, uważa, że poezja doprowadziła go do upadku. [przypis redakcyjny]

Poffare il mondo! (wł.) — Nigdy w świecie! [przypis redakcyjny]

pofortunić — poszczęścić; por. fortuna: los, szczęście. [przypis redakcyjny]

pogański synu! — jest złagodzeniem pierwszego stopnia, zaś „a taki synu!” złagodzeniem drugiego stopnia najbardziej obelżywego zwrotu: „skurwysynu”. U wszystkich narodów można zauważyć dążność do zastępowania zbyt drażliwych wyrazów lub zwrotów przez mniej dosadne, więcej „polityczne”. Tak np. chłop oświecony nie powtórzy w opowiadaniu „psiakrew”, lecz powie, że ktoś zaklął na czerwono lub, jeżeli to częściej bywało, wyrazi to zwrotem: ciągle, co słowo, epitet „psi” a. „psia”. Podobnie w życiu codziennym dodaje się „psia krew” zwrotami: psia mać, psie mięso, psia kość, psia wełna lub sierść, psia noga, a nawet psia kula. [przypis redakcyjny]

Poganie są Rzeczypospolitej najwierniejszymi przyjaciołami i obrońcami — Turcja toczyła wojnę z Rosją w przymierzu z Konfederacją Barską, po czym zawsze okazywała sympatię dla polskich dążności wyzwoleńczych (w następstwie nie uznała rozbiorów). [przypis redakcyjny]

„Pogankę”, a szczególniej te wiersze w niej nieszczęśliwe — „Biedne było serce moje” etc. [przypis redakcyjny]

pogany zasuły — w rękopisie poganie zasuli, dla rymu poprawiono; zasuć — zasypać. [przypis redakcyjny]

pogasiwszy pożary — za panowania Jana Kazimierza II (1648–1668) na terenie Rzeczypospolitej wybuchło powstanie Chmielnickiego (1648–1649, 1651–1654), wojna polsko-rosyjska (1654–1667, przerwana w latach 1656–1660) oraz wojna polsko-szwedzka (1655–1660). [przypis redakcyjny]

Pogib (ros.) — zginął. [przypis redakcyjny]

pogłówne (…) sposób to najbardziej gwałtowny, najbardziej samowolny i dlatego zapewne Montesquieu uważa go za niewolniczy — Montesquieu (1689–1755), znakomity pisarz i teoretyk prawa, pisze w epokowym swym dziele O duchu praw (1748), ks. XIII, rozdz. 12: „Pogłówne leży bardziej w naturze niewoli; podatek od towarów bardziej w naturze wolności, ponieważ mniej bezpośrednio odnosi się do osoby”. Russo już w Ekonomii politycznej zwalczał ten pogląd: „Nie można by temu zaprzeczyć, gdyby kwoty pobierane od każdej głowy były równe; nic bowiem nie byłoby bardziej dysproporcjonalne niż taki podatek, a duch wolności polega właśnie na zachowywaniu dokładnych proporcji. Ale jeśli podatek pobierany od głowy jest ściśle przystosowany do możności jednostek — tak, jakby mógł być podatek noszący we Francji miano główszczyzny — jeśli w ten sposób podatek ten jest równocześnie osobowy i rzeczowy, wówczas jest najsprawiedliwszy, a wskutek tego najodpowiedniejszy dla ludzi wolnych”. [przypis redakcyjny]

pogłowie (starop.) — ludność (męska). [przypis redakcyjny]

Pogoda — bogini Okazja (Occasio, gr. Kajros) przedstawiana właśnie z włosami na czole i łysym („gołym”) tyłem głowy. [przypis redakcyjny]

pogoda (daw.) — sposobność. [przypis redakcyjny]

pogoda (daw.) — [tu:] sposobność. [przypis redakcyjny]

pogoda (starop.) — sposobność. [przypis redakcyjny]

pogoda — tu: odpowiednia pora. [przypis redakcyjny]

pogodzić — zaradzić. [przypis redakcyjny]

pogonią (starop. forma) — dziś B.lp r.ż.: (w) pogoń. [przypis redakcyjny]

pogonia (daw. forma) — pogoń. [przypis redakcyjny]

pogonia (daw.) — pogoń. [przypis redakcyjny]

pogotowie (starop.; tu forma Msc, lp: w pogotowiu) — tym lepiej, tym bardziej. [przypis redakcyjny]

pogotowi (starop.) — w pogotowiu. [przypis redakcyjny]

pogotowi — [tu:] (w rymie) pogotowiu. [przypis redakcyjny]

pogotowiu (daw.) — tym bardziej. [przypis redakcyjny]

pogotowiu — tu: cóż mówić, tym bardziej, a cóż dopiero. [przypis redakcyjny]

pogotowiuż — a cóż dopiero. [przypis redakcyjny]

pogranica (daw.) — pograniczna okolica; [dziś: pogranicze]. [przypis redakcyjny]

Pograniczni starostowie — dowódcy oddziałów strzegących granic. [przypis redakcyjny]

pogródka — koryto, którym woda płynie na koło młyńskie. [przypis redakcyjny]

pogróż — groźba. [przypis redakcyjny]

pogrzeb królowej Ludwiki w Krakowie — 22 września. [przypis redakcyjny]

pohańce — etym.: poganie, tu jako określenie pejoratywne; Ojciec nie chce pamiętać o krwawej rozprawie sprzed ponad półwiecza. [przypis redakcyjny]

pohaniec (daw.) — muzułmanin (Turek lub Tatar; poganin); określenie pogardliwe. [przypis redakcyjny]

pohaniec — poganin, niechrześcijanin; tu: chodzi o Turków i Tatarów. [przypis redakcyjny]

pohaniec — poganin (zob. Ks. 1, Pieśń VII, w. 9). [przypis redakcyjny]

pohaniec (tu forma W. lp: pohańcze) — poganin, barbarzyńca. [przypis redakcyjny]

po harapie (daw.) — po wszystkim. [przypis redakcyjny]

po harapie (z jęz. myśliwskiego) — po sprawie. [przypis redakcyjny]

pohoży (daw.) — pomyślny, nadarzający się. [przypis redakcyjny]

pohromki — pogromy, burze. [przypis redakcyjny]

poima (starop. forma 3 os. lp, cz. przysz.) — pojmie, zabierze (por. imać się czego). [przypis redakcyjny]

poiski (ros.) — poszukiwania. [przypis redakcyjny]

Poissonniere — jeden z wielkich bulwarów paryskich, w dzielnicy zamieszkiwanej przez wielką burżuazję. [przypis redakcyjny]

po jarmarku zły targ — przysłowie; Pasek miał w tym roku aż osiem procesów. [przypis redakcyjny]

pojazda (daw.) — wiosło. [przypis redakcyjny]