Przypisy

życie jest snem tylko — pojęcie życia jako snu jest bardzo częste w literaturze. I tak np. Życie snem, to tytuł jednego z dramatów Calderona (1600–1681). Por. także w Anhellim Słowackiego Rozdział XII. w. 791 (w wyd. Biblioteki Narodowej Seria I., tom 7) —„Wszystko jest snem smutnym”. [przypis redakcyjny]

życie nieokrzesane i dzikie — Lantzenberg (przekł. fr.) zauważa trafnie, że „agrestis” nie znaczy tutaj: chłopskie, wiejskie czy sielskie, bo takie życie musiał cenić de Spinoza, przemieszkujący na wsi, i cenił je, jak widać z Przyp. do Tw. 45, lecz że ma on tutaj na myśli życie pustelnicze, o którym mówi w Rozdz. 13 w Przyd. do Cz. IV. [przypis redakcyjny]

życzliwość* — dobrodziejstwo. [przypis redakcyjny]

żydło (daw., pot.) — życie. [przypis redakcyjny]

żydło (daw.) — żywność. [przypis redakcyjny]

żydło — tryb życia. [przypis redakcyjny]

żydło — życie. [przypis redakcyjny]

żydło — zboże, pożywienie. [przypis redakcyjny]

Żydom nakazane było święcenie Sabatu; ale głupotą owego ludu było nie bronić się, skoro wrogowie obrali ten dzień, aby ich napaść — Jak uczynili, kiedy Pompejusz oblegał Świątynię (Dion, XXXVII, 16). [przypis redakcyjny]

Żydzi chederowi — którzy uczęszczali do chederu, początkowej szkoły żydowskiej, i otrzymywali tradycyjne wychowanie, wyobcowujące ich z kultury europejskiej. [przypis redakcyjny]

Żydzi krwi chrześcijańskiej używają na mace… — przesąd o tzw. mordzie rytualnym, popełnianym rzekomo przez Żydów dla uzyskania krwi do wyrobu macy (mace: cienkie nie kiszone ciasto wypiekane podczas świąt Paschy). Pomawianie Żydów o mord rytualny było długo wykorzystywane dla agitacji antyżydowskiej. [przypis redakcyjny]

żygadło — zapalnik. [przypis redakcyjny]

żyjącemu Bogu — Kleiner przypomina, że jest to powtórzenie frazeologii saintsimonistycznej, w której często używało się nazwy Dieu vivant — Bog żyjący. [przypis redakcyjny]

żyjątko — Wyraz nowy, zdaje się być nie tak stworzony, jako raczej szczęśliwie znaleziony w mowie naszej. [przypis redakcyjny]

Żyj, używaj, ile wlezie… — wszystkie te rady i zachwyty trzeba brać oczywiście w sensie ironicznym. [przypis redakcyjny]

żylisty (daw.) — żylasty. [przypis redakcyjny]

żylisty (starop.) — żylasty. [przypis redakcyjny]

żytło (daw.) — życie, byt. [przypis redakcyjny]

żywę (starop. forma 1 os. lp.) — żyję. [przypis redakcyjny]

żywem — czy jestem przytomny? [przypis redakcyjny]

żywe obrazy — rozrywka towarzyska polegająca na tym, że grupa osób, przebranych w odpowiednie kostiumy, przedstawiała jakąś scenę historyczną albo alegoryczną. [przypis redakcyjny]

żywią (forma starop.) — żyją. [przypis redakcyjny]

żywie (daw.) — żyje. [przypis redakcyjny]

żywie (daw.) — żyje. [przypis redakcyjny]

żywie — dziś popr.: żyje. [przypis redakcyjny]

żywiemy żywot — żyjemy życiem. [przypis redakcyjny]

żywioł — żywność. [przypis redakcyjny]

żywokost — maść gojąca kości. [przypis redakcyjny]

żywokosty (daw.) — lek. [przypis redakcyjny]

żywot bożego żebraka — Świętego Franciszka. [przypis redakcyjny]

żywotni [koń] — ulubiony, na którym bohater zwykle jeździ. [przypis redakcyjny]

Żywot przeżyli bez hańby i chwały — Wszystkie poruszenia i uczucia duszy grzeszników przez ich pozorne ciała, czyli cienie, wyrażają się na zewnątrz plastycznym obrazem. Męki cielesne, jakie widzimy i w dalszym ciągu piekła i czyśćca widzieć będziemy, są wyobrażeniem cierpień duchowych, a każda kara najlogiczniej zastosowana jest do rodzaju grzechu, jakim dusza zbrukała się w żyjącym ciele. Tu najpierw spotykamy duchy bez charakteru, bez żadnej wartości moralnej; tych nędzników z aniołami, którzy w czasie buntu aniołów przeciw Bogu pozostali obojętnymi (wina obojętności największą ściągająca na siebie wzgardę w czasie politycznych stronnictw, w jakich żył Dante), odrzuca niebo, nie przyjmuje samo piekło. Położenie ich między niebem a ziemią, w przedpieklu, zastosowane jest do ich życia. Bez przerwy i spoczynku śpieszą za swoją chorągwią, którą wiatr na różne strony szamoce. [przypis redakcyjny]

Żywot św. Genowefy — najpopularniejsza w XIX wieku książka religijna dla ludu, przekład z niemieckiego oryginału napisanego przez kanonika Krzysztofa Schmida (1768–1854); od 1835 r. wyszło kilkadziesiąt polskich wydań. [przypis redakcyjny]

żywot (starop.) — [tu:] żywność, utrzymanie. [przypis redakcyjny]

żywy duch przystanie na śmierć swoją — tj. na stały pobyt w Królestwie. [przypis redakcyjny]

Żywy, siódmym przykładem, wchodzę między mary — Z mitologii i poezji starożytnej wiemy sześciu bohatyrów, którzy za życia odważali się wstąpić do krain podziemnych, („między mary”): Orfeusza, Tezeusza, Pirytousa, Herkulesa, Ulissesa i Eneasza. [przypis redakcyjny]

zaabonować — zamówić. [przypis redakcyjny]

za afektacyją — na żądanie. [przypis redakcyjny]

zaangażować — tu: zapraszać. [przypis redakcyjny]

za antropofagów (z gr.) — ludożerców. [przypis redakcyjny]

za — aza, czy. [przypis redakcyjny]

zabaczyć (daw.) — zapomnieć. [przypis redakcyjny]

zabawa* (daw.) — zajęcie. [przypis redakcyjny]

zabawa* (daw.) — zajęcie, zabawa. [przypis redakcyjny]

zabawce na tropiech — do tego stopnia zajęci. [przypis redakcyjny]

zabawę — tu: zajęcie, zatrudnienie. [przypis redakcyjny]

zabawić (daw.) — zatrudnić (się), strawić na czymś czas. [przypis redakcyjny]

zabawka* (daw.)— miłe zajęcie, zajęcie przynoszące radość (por. „zabawić się”). [przypis redakcyjny]

zabiegać — tu: zapobiegać. [przypis redakcyjny]

zabiegły — znajdujący się daleko. [przypis redakcyjny]

zabielim — poeta wymawiał i rymował: zabielem. [przypis redakcyjny]

zabierać — tu: stanowić. [przypis redakcyjny]

zabijak (daw.) — zabójca. [przypis redakcyjny]

zabijak niewiast (starop.) — przytyk skierowany przeciw Tankredowi, który (nie wiedząc, z kim się bije) w pojedynku zabił Kloryndę. [przypis redakcyjny]

zabije złego Pontyera — Pontyer, zamek Poitiers we Francji, własność rodziny Maganca; zły Pontyer: potomek panów z Pontieru, tj. Magańczyk. [przypis redakcyjny]

zabił ćwika — wprawił w zakłopotanie, sprawił kłopot. [przypis redakcyjny]

Zabobonność i wiara w czary była nagminnym zjawiskiem nie tylko wśród ciemnej szlachty (bo o niej pisze Krasicki), lecz również wśród magnaterii. Podejrzani o czary, sądzeni przez sądy grodzkie, które w większości województw składały się z sędziego głównego, zwanego podstarostą, sędziego grodzkiego i pisarza, poddawani byli zazwyczaj torturom, którym asystował wójt (burmistrz) z jednym lub dwoma ławnikami i pisarz miejski. Jedną z najpospolitszych praktyk było tzw. pławienie: podejrzane o czary kobiety wrzucano do wody wierząc, że niewinnie oskarżona tonie, czarownica natomiast utrzymuje się na powierzchni. O opętanych wspomina Stanisław Wodzicki: „Za moich czasów u dominikanów w Krakowie, w kaplicy św. Jacka, spuszczano chorągiew tego patrona na klęczących opętanych, a ci wijąc się po ziemi, okropne wycia wydawali. Pokazywano mi także wytłuczone szyby w kościele, którymi zwyciężony egzorcyzmem diabeł wylatywał, opętany zaś nic na tym nie tracił, ponieważ wedle ich rozumienia nie jeden czart siedział w ciele komornem i każdy innym przemawiał językiem i inne nosił nazwisko”. (St. Wodzicki, Wspomnienia przeszłości, Kraków 1873, s. 121–122). Oświecenie wydało czarom stanowczą wojnę. Sejm r. 1776 zakazał tortur i kary śmierci za czary; mimo tej uchwały wypadki pławienia i palenia rzekomych czarownic zdarzały się jeszcze do końca XVIII w. [przypis redakcyjny]

Zaborów — wieś podwarszawska, ok. 25 km od warszawskiego Starego Miasta. [przypis redakcyjny]

zabrać Bośnię i Hercegowinę — Bośnia; kraina w północno–zachodniej części Jugosławii na południe od rzeki Sawy (główne miasto Sarajewo). Hercegowina znajduje się między Bośnią a Czarnogórzem. Po zawarciu pokoju w San Stefano Austria zażądała okupacji Bośni i Hercegowiny, które należały wówczas do Turcji. [przypis redakcyjny]

zabrali nam Alzację i spory kawał Lotaryngii — Alzacja: wschodnia część Francji między Wogezami a górnym Renem. Lotaryngia: — między Wogezami i Szampanią. Po klęsce Francji w wojnie 1870–1871 Alzacja i część Lotaryngii zostały przyłączone do Niemiec. [przypis redakcyjny]

zabrzeżysto — z wysokimi brzegami, stromo, spadzisto. [przypis redakcyjny]

zabywać (daw., gw.) — zapominać. [przypis redakcyjny]

zaćma (gwar.) — zaćmienie. [przypis redakcyjny]

Zachariae mówił np. na wykładach swoich w Heidelbergu (…) — Revue Encyclopedique (Przegląd Encyklopedyczny), 1832, wrzesień, s. 617. [przypis redakcyjny]

Zachciało się Chmielowi Czaplińskiej czy też Czaplińskiemu Chmielnickiej — powstanie Chmielnickiego poprzedził konflikt pomiędzy nim a Czaplińskim o nieznaną z imienia kobietę, zwaną „Heleną kresową” (w nawiązaniu do Heleny Trojańskiej), która najpierw była kochanką Chmielnickiego, a potem żoną Czaplińskiego. [przypis redakcyjny]

zachęca ich (…) naciera — por.: „Commanding, aiding, animating all” w Larze Byrona (II, 15). Sytuacja jednak podobniejsza w Korsarzu, gdzie Konrad jest w podobnym zupełnie położeniu jak Wacław tutaj i Seid podobną gra rolę jak tutaj Han; zachęca ich — błąd; powinno być zachęca je (hufce). [przypis redakcyjny]

Zachód — [tu:] Stany Ameryki Płn., położone na zachód od Missisipi. [przypis redakcyjny]

zachodzić od spasi (daw.) — przeszkadzać w wyrządzeniu szkody. [przypis redakcyjny]

zachować się komu (starop.) — przypodobać [się]. [przypis redakcyjny]

zachować się komu (starop.) — przysłużyć [się komu]. [przypis redakcyjny]

zachowanie (starop.) — wziętość, przyjaźń. [przypis redakcyjny]

zachowanie — stosunki. [przypis redakcyjny]

zaciąg (daw.) — [tu:] spór, nienawiść. [przypis redakcyjny]

zaciągi — werbunek ochotników. [przypis redakcyjny]

zaciąg — przedsięwzięcie. [przypis redakcyjny]

zaciąg (starop.) — [tu:] trud, staranie. [przypis redakcyjny]

zaciąg — [tu:] trud, staranie. [przypis redakcyjny]

zaciec się — zapędzić się, zagalopować. [przypis redakcyjny]

Za ciekawy przykład może posłużyć takie oto rozumowanie Jamesa. Uważamy, mówi on, teorie fizyków za prawdziwe, gdyż otwierają one dostęp naszym czynnościom do pewnych form rzeczywistości. Ale spirytyści twierdzą, że pewnego rodzaju przekonania co do duchów i ich działania są niezbędne, aby wejść w kontakt z duchami. Teorie fizyczne są prawdziwe, gdyż umożliwiają nasze fizyczne działanie w świecie, teorie spirytystyczne mogłyby być uznane za prawdziwe na tej samej podstawie jako klucz do innej kategorii czynności. [przypis redakcyjny]

zaciekłe — tu: te, co się zaciekły, za daleko od kosza posunęły. [przypis redakcyjny]

zaciskać stoki (daw.) — zatykać źródła. [przypis redakcyjny]

zacni poetowie — przypuszczać można, że chodzi tu o przyjaciół dworzan, wspomnianych we Fraszkach: Górnickiego, Trzecieskiego, Rojzjusza, Porębskiego, którzy odwiedzali Kochanowskiego w Czarnym Lesie. [przypis redakcyjny]

zacny synu Herkula — Kardynał Hipolit Este; o jego zwycięstwie nad Wenecjanami (strofa 2) była już mowa 3, 57. [przypis redakcyjny]

zacny — tu: wysoko urodzony. [przypis redakcyjny]

za co — czemu, dlaczego. [przypis redakcyjny]

Za co dziękuję świętej białogłowie — Dzięki Beatrycze. [przypis redakcyjny]

zacudować się — zadziwić się. [przypis redakcyjny]

zaczął czytać — następuje tu prawie dosłowne tłumaczenie pieśni Selmy Osjana. Pieśń Selmy tłumaczyli na język polski: Karpiński (urywki), Tymieniecki, Krasicki, Kniaźnin, Goszczyński. Konstanty Tyminiecki podaje treść tej pieśni w następujących słowach: „Co rok Bardowie zgromadzali się do zamku króla lub książęcia, przy którego znajdowali się boku, i tam swoje rytmy śpiewali. Król wybierał z pomiędzy nich te, które były godniejsze zachowania, i wpajano je dzieciom z najdokładniejszą pilnością, aby je tym sposobem przesłać potomności. Taka uroczystość dała Osjanowi powód i materię ułożenia poematu Pieśni Selmy, jakoby śpiewanych od rozmaitych bardów w Selmie, pałacu Fingala.” (Pisma Konstantego Tyminieckiego, Warszawa 1817, t.1, s. 49). W Pieśni Selmy powtarza Osjan pieśni dawnych bardów. Pieśń rozpada się na trzy części: W pierwszej Minona śpiewa o Salgarze i Kolmie, w drugiej bard Ulin oddaje żale Ryna i Alpina (o śmierci Morara), w trzeciej Armin opowiada tragiczną śmierć swych dzieci Arindala i Daury. [przypis redakcyjny]

zaczątek — w pierwszym wydaniu „Biblioteka Boy'a” rozpoczynała się od dzieł Montaigne'a. [przypis redakcyjny]

za czasem — po jakimś czasie. [przypis redakcyjny]

za czasem — z czasem. [przypis redakcyjny]

za czasów Księstwa Warszawskiego — Ustawa Księstwa Warszawskiego, wprowadzona przez Napoleona w 1807 r., zniosła poddaństwo chłopów, nie zwalniając ich jednak od pańszczyzny; nie zmieniła w rzeczywistości położenia wsi polskiej: w praktyce obszarnicy obracali ją na swoją korzyść, usuwając z lepszych gruntów chłopów pańszczyźnianych dla poszerzenia własnych folwarków. [przypis redakcyjny]

za czasów szwedzkich — tj. w czasie najazdu szwedzkiego na Polskę (1655–1660). [przypis redakcyjny]

zaczepili hakiem — ciała zmarłych na zarazę ciągnięto do grobu dla bezpieczeństwa hakami. [przypis redakcyjny]

za czym (daw.) — po czym. [przypis redakcyjny]

za czym — następnie. [przypis redakcyjny]

zaczyna się rozwijać przemysł fabryczny (…) — J. Illinicz, Oczerk razwitja polskoj promyszlennosti (Zarys rozwoju przemysłu polskiego), s. 11–18. [przypis redakcyjny]

zadąć sowę — zasępić się. [przypis redakcyjny]

Zadął zaraz Husseim z tej repliki sowę — zachmurzył się, osowiał z powodu tej odpowiedzi. [przypis redakcyjny]

zadać (daw.) — dać zadatek. [przypis redakcyjny]